Jurnal 02. indd
Yüklə 4,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
Rövşən Hacıyev 76 öyrənilməsi işinin sinergetik yanaşma prizmasından nəzərdən keçirilməsi və əhali sayının artımının xarici deyil, məhz daxili amillərdən asılı olması ideyasının əsaslan- dırılması və bu zəmində demoqrafi k imperativ prinsipinin irəli sürülməsi məsələlərini göstərmək olar. Qeyd edək ki, sosiomədəni proseslərin daxili amildən irəli gələrək izah olunması səyləri bəşəriyyətin intellektual inkişafı ilə bağlı tərəfi mizdən irəli sü- rülən elmi hipotezanın məğzinə də müvafi qdir (10). İndi isə adlarını qeyd etdiyimiz müəllifl ərə müraciət edək: “Tərəfi mizdən irəli sürülən model paradoksal şəkildə bü- tün tarix boyu inkişaf prosesinin xarici amillərdən asılı olmamasını göstərir, yəni əhali artımının sistemin daxili xüsusiyyətləri ilə müəyyən edilməsinə dəlalət edir”(5, s.278). Monoqrafi yada diqqəti ilk növbədə çəkən mühüm məqamlardan biri demoqrafi k inkişaf problemini sistem yanaşma prizmasından dərk etmək cəhdləri ilə bağlıdır. Bu istiqamətdə fundamental tədqiqatları ilə çıxış edən ilk mütəxəssislərdən biri tanınmış iqtisadçı-alim A.Q.Vişnevskiy olmusdur (2). Vişnevskinin sistemli-tarixi yanaşmasın- dan (2, s.3) irəli gələn S.P.Kapitsa bəşəriyyətin artım dinamikasını riyazi düsturlar vasitəsilə mərhələli şəkildə təhlil etməyə çalışmış və bu istiqamətdə konkret göstəri- cilərin əldə edilməsinə səy göstərmişdir. Lakin bu dəyərli tədqiqat işində, zənnimizcə, bəzi məqamlar lazımı dərəcədə nəzərə alınmamışdır. Məsələ burasındadır ki, sistem anlayışını bəşəriyyətə şamil edərkən Kapitsa- nın özünün də qeyd etdiyi kimi, sistemi təşkil edən elementlər arasındakı qarşılıqlı əlaqələri zəruri şəkildə nəzərə almaq lazımdır. Bu münasibətlə Kapitsa haqlı olaraq aşağıdakıları bildirir: “Hamının vahid halda birləşməsini təmin edən nəqliyyat və ti- carət əlaqələri ilə, miqrasiya və informasiya axını ilə şərtlənən müasir dövrümüzün məhz qarşılıqlı əlaqə və qarşılıqlı asılılıqda olması təkzibedilməz şəkildə belə deməyə əsas verir ki, hazırkı dünya qlobal bir sistemdir”(5, s.214-215). Fikirlərini davam et- dirən görkəmli alim daha sonra sistem anlayışının nədənsə qədim dövrlərə şamil edil- məsini məqbul saymışdır. Halbuki, özünün də qeyd etdiyi kimi, daş dövründə ibtidai icmalar bir-birindən təcrid edilmiş halda yaşamışlar. Bu faktı təsdiq edən çoxlu sayda konkret arxeoloji materiallar vardır (3, s.206). Həmin arxeoloji materiallardan məlum olur ki, neolit inqilabına qədər ibtidai icmalar arasındakı əlaqələr təsadüfi və epizodik səciyyə daşımışdır. Belə olan halda daş dövründəki insanların vahid sistem halında öyrənilməsi nə dərəcədə doğrudur? Axı o dövrdə sistemin elementləri arasında qar- şılıqlı təsir və əlaqə yox dərəcəsində olmuşdur. Nəinki neolit, hətta ilk sivilizasiyalar dövründə belə, yəni yazılı tarixin başlanğıc dövründə mövcud lokal sosiomədəni su- persistemlər arasındakı əlaqələr təsadüfi xarakter daşımış (məs. Çin və Yaxın Şərq) və bəzi hallarda heç baş tutmamışdır (Avroasiya və Mezoamerika sivilizasiyaları). Bu barədə görkəmli politoloq S.Hantinqtonun məlum əsərində konkret şəkildə məlumat verilmişdir (9, s.59-62). Zənnimizcə, Kapitsanın nəzərdən qaçırdığı daha bir mühüm məqam “bəşəriyyət” anlayışının məzmunu ilə bağlıdır. Bəşəriyyət dedikdə, vahid bioloji növ, yəni Homo Demoqrafi ya problemləri qlobal aspektdə 77 sapiens və ya neoantropdan ibarət insanlar toplusu nəzərdə tutulur. Bu barədə Kapitsa özü də konkret və doğru bilgilər verir (5, s.215). Sonrakı mühakimələrində Kapitsa bəşəriyyətin artım dinamikasını əks etdirən riyazi düsturların çıxarılmasına cəhd göstə- rir, lakin, bununla kifayətlənmir. O, daha sonra həmin düsturlardan istifadə edərək, ant- ropogenezin bütün mərhələlərində yaşamış insankimilərin, yəni hominidlərin də əhali sayını müəyyən etməyə çalışır. Bu isə, zənnimizcə, metodik baxımdan doğru yanaşma hesab edilə bilməz. Məsələ burasındadır ki, neoantropun erkən inkişaf dövrlərinə xas həyat tərzini canlandırmaq üçün, o cümlədən ibtidai icmaların sayını müəyyən etmək üçün arxeoloji materiallarla yanaşı etnoqrafi k tədqiqatlardan da geniş şəkildə istifadə edilir. Lakin, o da məlumdur ki, neoantropdan başqa hominidlər nəslindən olan digər bioloji növlərin nümayəndələri artıq çoxdandır yer üzündə yaşamırlar. Onların son nü- mayəndələri (məs., neandertallar) artıq 30 min il bundan əvvəl tarix səhnəsindən yox olmuşlar. Belə olan təqdirdə, nəinki Homo habilislərin, hətta neandertalların da sayını adekvat şəkildə üzə çıxarmaq imkan xaricindədir. Neandertalların icmalarında yaşamış əhali sayının orta göstəricisi yalnız məhdud miqdarda aşkara çıxarılmış arxeoloji ma- teriallar əsasında müəyyən edilir. Bu zaman neandertalların yaşadıqları mağaralardakı və ya müxtəlif düşərgələrdəki orta əhali sayı təqribi şəkildə hesablanır (daha çox isə homo sapiensin təşkil olunduğu icmalardakı əhali sayına müvafi q olaraq). Biz isə bilirik ki, riyazi düsturlar yalnız dəqiq rəqəmlər olduğu təqdirdə adekvat nəticə verir və ilkin məlumatlardakı cüzi xəta hesablama sayəsində yanlış nəticələrin əldə edilməsinə yol açır. Bu yanlışlığın ortaya çıxması Kapitsanın əldə etdiyi nəticələrdə də özünü büruzə verir. Bu da təsadüfi deyil, çünki, Kapitsa tez-tez antropogenez ilə bəşəriyyət anlayışla- rını eyniləşdirir. Bu xəta beş saylı cədvəlin adında da özünü aydın şəkildə büruzə verir. Cədvəlin adında bu sözləri oxuyuruq: “bəşəriyyətin inkişafı loqarifmik miqyasda” (5, s.244). Halbuki bu cədvəldə ifadə edilən əhali sayının inkişaf dinamikası bəşəriyyəti deyil, antropogenez prosesini nəzərdə tutur. Yəqin bu səbəbdəndir ki, cədvəldə göstə- rilən məlumatlar həqiqəti olduğu kimi əks etdirə bilmir, çünki bəşəriyyətin artım dina- mikasını əks etdirən riyazi düsturlar metodik baxımdan yanlış olaraq antropogenezin digər mərhələlərinə də şamil edilir. Məsələn, 5 saylı cədvəldə göstərilir ki, mezolit döv- rü 29 min il bundan əvvəl başlamışdır və 20 min il davam etmişdir. Halbuki arxeologiya sahəsinə dair sanballı mənbələrdən məlum olduğu kimi, mezolit dövrü 12 min il bun- dan əvvəl başlamışdır (7, s.172) və müxtəlif regionlardan asılı olaraq fərqli zamanlarda başa çatmışdır. O cümlədən neolit dövrünün başlanğıc tarixi düzgün müəyyən edilsə də (9 min il bundan öncə), onun davam etməsi müddəti 7 min ilə bərabər tutulmuşdur ki, bu da arxeoloji materiallara uyğun gəlmir. Belə ki, neolit dövrünün davam etməsi müddəti müxtəlif regionlarda təqribən üç-dörd min ilə bərabər bir dövrü əhatə etmişdir. Eynilə, mezolit həyat tərzi müxtəlif regionlarda fərqli zamanlarda təzahür etsə də, onun davam etməsi müddəti həmin bölgələrin hər birində 3-4 min ildən artıq olmamışdır (4, s.255; 6, s.106, s.132, 154). Bir sözlə, Kapitsanın istifadə etdiyi riyazi düsturlar yalnız homo sapiensin və ya neoantropun əhali sayına, yəni bəşəriyyətin artım dinamikasının mərhələli şəkildə müəyyən edilməsinə adekvat şəkildə şamil oluna bilər. Bu isə faktiki olaraq yaxın 40 min illik bir dövrü əhatə edir. Riyazi düsturların daha dəqiq işləməsi Yüklə 4,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|