BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№3
Sosial-siyasi elml
ər seriyası
2015
PSİXOLOGİYA
UOT 159.9:316.37
AİLƏ TƏRBİYƏSİNİN XÜSUSİYYƏTLƏRİ MENTALİTETİN
FORMALAŞMASI ŞƏRTİ KİMİ
K.R.ƏLİYEVA, S.İ.ƏLİYEVA
Bakı Dövlət Universiteti
aliyeva.semra@mail.ru
M
əqalədə elmi ədəbiyyatın təhlili əsasında mentallıq anlayışının məzmun və mahiyyəti-
nin açılmasına təşəbbüs edilir. Bu məqsədlə “milli xarakter”, “mədəniyyətlərin konfiqurasi-
yası”, “təməl şəxsiyyət”, “modal şəxsiyyət” və “mentallıq” anlayışlarının müqayisəli təhlili
veri
lir. Qloballaşma zəminində müşahidə olunan “paradoksal vəziyyətin” neytrallaşdırılması
istiqam
ətində mentalitetin formalaşmasının əsas şərtlərindən olan ailə tərbiyəsinin təkmilləş-
dirilm
əsi və ona lazımi korrektlər edilməsi təklif olunur.
Açar sözl
ər: mentallıq, milli xarakter, xalq ruhu, mentalitet, təməl şəxsiyyət
Araşdırdığımız problem çox mürəkkəb təbiətə malikdir və bu səbəbdən
d
ə onun öyrənilməsi bir sıra çətinliklər yaradır. Həmin çətinliklər etnik
psixoloji z
əmində bəzi məsələlərə aydınlıq gətirilməsini zəruri edir. Burada
mühüm ç
ətinliklərdən biri, heç şübhəsiz ki, ilk növbədə mentallıq anlayışının
özünün t
əbiəti ilə bağlıdır. Təsadüfi deyildir ki, bəzi ədəbiyyatlarda, hətta
mentallıq termininin işlədilməsi və onun məzmun və mahiyyətinə aydınlıq
g
ətirilməsi istiqamətində müəyyən nəticəyə nail olmaq üçün qarşıya konkret
olaraq bel
ə bir sual qoyulur: “Milli xarakter, yoxsa mentallıq?”. Bu, heç də
t
əsadüfi deyildir. Çünki bir çox müəlliflər hər bir xalqın, etnosun, millətin
özün
əməxsus xarakterə malik olması fikrini irəli sürür və bu istiqamətdə də
mü
əyyən araşdırmalar aparırlar. Nəticədə isə elmi ədəbiyyatlarda yeni-yeni
amorf terminl
ərin, anlayışların peyda olması üçün zəmin yaranmış olur. Həmin
anlayış və terminlərin konkret olaraq nəyi ifadə etməsi ilə bağlı yekdil fikrin
olmaması, bəzən isə bu fikirlərin birinin digəri ilə ziddiyyət təşkil etməsi
t
ədqiqat planında ciddi çaşqınlığın yaranmasına gətirib çıxarır.
125
Fikrimiz
ə aydınlıq gətirmək üçün “milli xarakter” anlayışı ilə bağlı elmi
ədəbiyyatda əks olunmuş bəzi fikir və mülahizələrə diqqət yetirək.
İ.S.Konun fikrincə, ilkin olaraq xalqların həyat tərzini ifadə etmək məq-
s
ədi ilə təsviri anlayış qismində “milli xarakter”dən səyahətlərə dair ədəbiy-
yatlarda istifad
ə edilmişdir. Sonralar isə milli xarakter dedikdə bəzi müəlliflər
temperamenti, dig
ərləri şəxsiyyət əlamətlərini, üçüncülər sərvət meyillərini və
s. n
əzərdə tutmuşlar.
Qloballaşma zəminində bu günlərdə daha maraqlı bir tendensiyanın şahi-
di oluruq. Bel
ə ki, bir tərəfdən bütün dünyada inteqrasiya prosesi güclənir,
dig
ər tərəfdən isə bu inteqrasiyanın təsiri ilə bağlı etnosentrizmin, milli qürur
hissinin k
əskinləşməsi və bu zəmində də, məişət, siyasi və hərbi münaqişələr
baş verir. Bu, çox ciddi və paradoksal bir tendensiyadır. Sanki bu elə milliliklə,
etniklikl
ə qloballığın və ya mentallıqla qloballığın paradoksudur. Hesab edirik
ki, h
əmin paradoksal vəziyyətin yaranması səbəblərinin aşkara çıxarılması da
m
əhz mentallığa, onun mahiyyətinin müəyyən edilməsinə bağlı bir məsələdir.
Qloballaşma ilə bağlı daha bir məqam diqqəti cəlb edir. Belə ki, qlobal-
laşma prosesinin güclənməsi zəminində biz bu günlərdə daha tez-tez milli
xarakter, milli fikir, milli
ədəbiyyat və s. kimi ifadələr eşidirik. Təbii ki, bu
ifad
ələrin konkret olaraq hansı məna və məzmun kəsb etməsi ilə bağlı məsələ
h
ər kəsi düşündürür. Amma həmin ifadələrin məzmun və mahiyyəti ilə bağlı
suala aydınlıq gətirmək o qədər də asan məsələ deyildir. Fikrimizin təsdiqi
kimi Q.D.Qoçevin aşağıdakı fikirlərini iqtibas gətiririk. O, yazır: “Xalqın milli
xarakteri, fikri,
ədəbiyyatı – çox “hiyləgər” və çətin dərk edilə bilən “materi-
yadır”. Onun mövcudluğunu hiss edirsən, lakin onu sözlərlə ifadə etməyə
çalışdıqda sanki buxarlandığını, əhəmiyyətsiz şeylərdən danışdığını və ona aid
etdiyin xüsusiyy
ətlərin yalnız ona deyil, bütün xalqlara aid olduğunu görürsən.
Bu t
əhlükədən qaçmaq olmaz, yalnız onları daim yadda saxlamaq və onlara
qalib g
əlmək deyil, onlarla mübarizə aparmaq olar” (5, 320). Burada əlavə şər-
h
ə ehtiyac görmürük. Sadəcə bir faktı qeyd etməliyik ki, mədəniyyətdə fərdin
xüsusiyy
ətlərinin “tam patternlərini” müəyyən etmək üçün mədəni antropolo-
giyada “m
ədəniyyətlərin konfiqurasiyası”, “təməl şəxsiyyət”, “model şəxsiy-
y
ət” kimi yeni terminlər meydana gəlmişdir. Lakin bir müddətdən sonra tədqi-
qatçılar yenidən “milli xarakter” anlayışına müraciət etməyə başladılar. Amma
indi d
ə bununla bağlı müxtəlif noqteyi-nəzərlər mövcuddur. Hətta vəziyyət o
h
əddə çatıb ki, ümumiyyətlə, milli xarakterin mövcud olub-olmaması ilə bağlı
m
əsələ sual altındadır. İndi bir çox müəlliflər (Berry J.W. və b.) məsələni bu
şəkildə qoyurlar ki, hətta biri digərinə oxşar olan fərdləri də differensasiya edən
milli xarakter dünyada bütün insanları birləşdirən şəxsiyyət elementlərindən
“daha vacib”
əlamətləridirmi?.
B
əzi müəlliflərin də (Stefanenko T. və b.) qeyd etdikləri kimi son zaman-
lar milli xarakter anlayışının ardınca “təməl şəxsiyyət” və “modal şəxsiyyət”
anlayışları da tədricən psixoloji və eləcə də mədəni antropoloji ədəbiyyatların
s
əhifələrindən yox olmaqdadır. Onların əvəzində etnik birliklərin psixoloji
126
xüsusiyy
ətlərini ifadə etmək üçün “mentallıq” anlayışı elmi dövriyyəyə daxil
edilmişdir.
Amma n
əzərə almaq lazımdır ki, etnopsixologiyanın təşəkkülünün ilk
dövrl
ərində onun görkəmli nümayəndələri başqa ad altında olsa da, məhz
mentallığı öyrənmişlər. Belə ki, onlardan bəziləri xalq ruhunun məzmunu kimi
ümumi t
əsəvvürləri (V.Vundt), “Sosial təsəvvürləri” (F.Xsyu), digərləri isə
“tipik kollektiv yaşantıları” (Q.Q.Şpet) öyrənmişlər. Fransız alimi L.Levi-
Bryul h
ətta mentalite terminindən istifadə etmişdir.
T
əəssüf doğuracaq bir məqam da ondan ibarətdir ki, “mentallıq” anla-
yışının özünün məzmun və mahiyyəti ilə bağlı da ümumin qəbul etdiyi vahid
fikir yoxdur. B
əzən həmin anlayışın intuitiv olaraq tutulan məzmununa uyğun
olaraq onu sad
əcə təsvir etməklə kifayətlənirlər. “Mentallıq” adı altında kim
n
əyi başa düşürsə ona müvafiq də tədqiqat planı qurur. Bu isə təsadüfi deyildir.
Çünki “mentallıq” etnosa bağlı anlayışdır və etnosun özü ilə əlaqədar da
ümumin q
əbul etdiyi yekdil fikir yoxdur. Bəzi tədqiqatçılar ona coğrafi, di-
g
ərləri sosial-iqtisadi, bir başqaları isə sosial qrup və s. kimi baxırlar.
Etnosa sosial-iqtisadi vahid kimi baxan mü
əlliflər etnosların mental-
lıqlarının ayrılmasının mümkünlüyünü inkar edirlər. Yəni etnoslarda sabit
t
əsəvvürlər sisteminin ayrılmasının mümkünlüyünü qəbul etmirlər.
Etnosa qrup kimi baxıldıqda isə vəziyyət dəyişir. Bu halda, etnosa
m
əxsusluğun mühüm göstəricisi kimi həmin etnosa (qrupa) mənsubluğun dərk
edilm
əsi ön plana keçir ki, bu səbəbdən bəzi müəlliflərin fikrincə, məhz
me
ntallıq etnopsixoloji tədqiqatın əsası predmeti olmalıdır. Amma burada da
b
əzi çətinliklər meydana çıxır. Həmin çətinliklərdən ən mühüm olanı yuxarıda
qeyd etdiyimiz kimi m
əhz mentallıq termininin axıradək aydın ifadə olunma-
ması ilə bağlıdır. Bu mövqedən çıxış edərək müasir tədqiqatçıların əksəriyyəti
bel
ə hesab edirlər ki, bu vəziyyət mentallıq terminindən geniş diapazonda
istifad
ə etməyə və insan haqqında humanitar mühakimələri psixoloji təhlillə
əlaqələndirməyə imkan vermir. Bu isə mentallığın tədqiqi zamanı eklektik
üsullardan istifad
əyə geniş meydan verməklə, əldə olunan nəticələrin birmənalı
olmasına kölgə salır. Belə ki, müxtəlif ölkələrin psixoloq və etnoloqları belə
eklektik üsullardan istifad
ə edərək mentallığı öyrənməyə cəhd edirlər. Son
n
əticədə isə onların mentallığı məhz milli xarakterə müncər etdikləri aydın
olur. T
əsadüfi deyildir, son dövrlərdə bu səpkidə nəşr olunan kitabların da
(m
əs., “Rus mentallığı”, “İsveç mentallığı” və s.) sayı artmaqdadır. Həmin
kitablarda müvafiq xalqların nümayəndələrinin şəxsiyyətlərarası əlaqə və
münasib
ətlərdə təzahür etdirdikləri keyfiyyətlər ön plana çəkilir.
Amma n
əzərə almaq lazımdır ki, hansısa əlamətin yalnız müəyyən bir
xalqa, etnosa aid edilm
əsi digərlərində həmin əlamətin olmaması anlamını
vermir. M
əsələn, hər kəs təsdiq edə bilər ki, Azərbaycan xalqı qonaqpərvər
xalqdır. Təbii ki, kimsə deyə bilməz ki, başqa xalqlar qonaqpərvər deyildir və
bu keyfiyy
ət yalnız azərbaycanlılara xas olan bir keyfiyyətdir. Yəni hansısa
əlamətin müəyyən etnik birliyin sərvəti olması ilə bağlı fikrin qəbul edilməsi
127
yolverilm
əzdir. Bəs, burada yolverilən əsas olan nədir? Bu sualın cavabı kimi
rus psixoloqu Q.Andreyeva yazır: “Söhbət heç də hansısa əlamətlər “yığı-
nından” deyil, daha çox bu yığında bu və ya digər əlamətin ifadə olunması
d
ərəcəsindən, onun təzahür xüsusiyyətindən gedir” (7, 69). Göründüyü kimi,
burada n
ə hansısa əlamətin unikallığından, nə də onların cəmindən danışılmır.
Yeri g
əlmişkən, qeyd edək ki, Azərbaycan psixologiyasında da daha çox
milli xarakterin öyr
ənilməsinə diqqət yetirilmiş və bəzi tədqiqatlar (Ə.S.Bay-
ramov, Ə.Ə.Əlizadə) aparılmışdır. Həmin tədqiqatlarda da milli xarakter
anlayışına verilən izahlardakı fərqliliyə diqqət yetirilir və onun məzmun və
mahiyy
ətinə aydınlıq gətirilməsinə cəhd edilir. Bu istiqamətdə görkəmli
Az
ərbaycan psixoloqu prof. Ə.S.Bayramovun irəli sürdüyü fikir və mülahizələr
diqq
əti cəlb edir. O, yazır:”... etnik xarakter və ya “milli xarakter”, “psixi sima”
anlayışı ilə sinonim kimi işlədilir. “Psixi sima” anlayışı etnosa, yaxud bu və ya
dig
ər xalqa məxsus sabit psixi xüsusiyyətlərin məcmusudur. Yəni o, sabit
etnik-psixoloji hadis
ə olub, adamların psixi həyatının dəyişkən müxtəlifliyində
nisbi d
əyişməzliyi ifadə edir. Elə etnik xarakterin də başlıca cəhəti həmin nisbi
d
əyişməzliyi nisbətən sabit ünsürləri əks etdirməsindədir (3, 69).
Göründüyü kimi,
çox maraqlı fikirdir. Əslində, bu fikir “mentallıq”,
“mentalitet” anlayışlarının məzmun və mahiyyətinin mühüm tərəfini əks
etdirir. Mentalitetl
ə bağlı D.D.Polejayevin fikirlərində də bu məqama xüsusi
diqq
ət yetirilir:”Mental xüsusiyyətlər fərdin psixikasında və insanların
davranışında insanın müəyyən etnosa, sosiuma və zamana məxsus olmasını
t
əyin edən hansısa “konstantlar” kimi təzahür edir”.
Lakin bu “nisbi d
əyişməzlik” nədən qaynaqlanır onların formalaşması
şəraiti mexanizmləri necədir, struktur elementləri nələrdən ibarətdir və s. kimi
suallar, t
əəssüf ki, açıq qalır. Hansı ki, cəmiyyətdə baş verən köklü dəyişik-
likl
ər zamanı bu suallar, xüsusən də, insanların mental xüsusiyyətlərini, men-
taliletin aksioloji strukturunu bilm
əmək və onları nəzərə almamaq ciddi
f
əsadlar doğura bilər.
Az
ərbaycan psixoloqu prof. R.Əliyev isə 2006-cı ildə nəşr etdirmiş
olduğu “Mentalitet” adlı kitabında mövcud elmi ədəbiyyatın psixoloji təhlili
əsasında “mentallıq” və “mentalitet” anlayışlarının fərqli tərəflərinə aydınlıq
g
ətirməyə, eləcə də konkret həyati faktlara istinad edərək mentalitetin
formalaşması ilə bağlı məsələni araşdırmağa çalışmış və maraqlı fikir və
mülahiz
ələr irəli sürmüşdür.
Y
əni son zamanlar “mentalitet” anlayışının özü daha çox diqqəti cəlb
etm
əyə başlamışdır. Bu isə təsadüfi deyildir. Çünki hər bir xalq özünün
özgürlük tarixini, müasir durumunun xüsusiyy
ətlərini, gələcək perspektivlərini
doğru-düzgün dərk etməyə ciddi ehtiyac duyur. Amma mentalitet fenomeninin
birm
ənalı xarakter daşımaması həm bu ehtiyacın ödənilməsi, həm də onun
t
ədqiqi istiqamətində xeyli çətinliklər yaradır (1, 7).
128
Mentalitetin m
əzmun və mahiyyəti ilə bağlı məsələni müfəssəl surətdə
araşdırmaq başqa bir yazımızın mövzusu olduğundan, burada onunla əlaqədar
yalnız bəzi məqamlara diqqət yetirməyi məqsədəuyğun hesab edirik.
Özünün m
əşhur zarafatında sosioloq Yan Robertson müxtəlif xalqların
üstünlük verdikl
əri dadlar barəsində misal gətirir və qarşıya belə bir sual qoyur:
“Niy
ə amerikanlar şala cırcıramasını, zuluslar isə dəniz ilbizini yemirlər? Ona
gör
ə ki, onların psixologiyası fərqlidir?”. Bu suala “bəli” cavabı verilərsə, onda
bundan da maraqlı və bir qədər də çətin suallarla qarşılaşmalı olardıq. Məsələn,
dey
ək ki, fransızlar dəniz ilbizini yeyirlər. Afrikalılar dəniz ilbizi yeyərlərsə,
fransızlara oxşayarlarmı? Təbii ki, bu suala təsdiqedici cavab vermək mənasız
olardı. Problemin əsas cəhətlərinə aydınlıq gətirmək üçün rus psixoloqu Oleq
Xuxlayev “Maqdonalds” restoran
lar şəbəkəsi ilə bağlı maraqlı bir misal gös-
t
ərir. Müəllif düzgün olaraq qeyd edir ki, “Maqdonalds” hazırda qloballaşma-
nın simvoludur. Dünyanın hər yerində hamburger və kartof frisini tapa bilər-
s
ən. Lakin müxtəlif ölkələrdə insanların “Maqdonalds”a nə üçün getdiklərinə
diqq
ət etmək bəzi məqamlara aydınlıq gətirməyə az və ya çox dərəcədə kömək
ed
ə bilər. Əlbəttə, ilk baxışda burada qeyri-adi bir şey yoxdur. “Maqdonalds”a
yem
ək üçün gedirlər. Amma burada diqqət çəkən başqa məqamlar da vardır.
Bel
ə ki, ABŞ-da bu əlüstü və ucuz qidalanma üçün restorandır. Yəni vaxta və
pula q
ənaət olunur. Ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində Rusiyada bu “xaricdə
xoşbəxt həyat” simvolu idi. Azərbaycanda “Maqdonalds” görüş yeri və ya
vaxtı öldürmək üçün olan bir yerdir. Ən maraqlısı isə bu restoranlar şəbəkə-
sinin yaponlar
üçün hansı əhəmiyyət kəsb etməsi ilə bağlıdır. Yaponiyada
“Maqdonalds”ın meydana çıxmasının təşəbbüsçüsü olan milyarder Fudjit ya-
ponları inandırmağa çalışırdı ki, əgər onlar min il hamburger və kartof yesələr
boy
ları uzun, dəriləri isə ağ olacaqdır. Daha doğrusu, qarabuğdayılardan sarı-
şınlara çevriləcəklər.
Müxt
əlif xalqlarla əlaqədar bu misalda əksini tapmış məqamlarda özünü
biruz
ə verən fərqlərin nə ilə bağlı olduğunu müəyyən etmək o qədər də çətin
deyildir. Şübhəsiz ki, insanlar üçün əsas və mühüm olan dəyərlərdir. Mə-
d
əniyyətdə də mühüm olan məhz elə budur. Lakin O.Xuxlayevin psixologiya
jurnalında düzgün olaraq qeyd etdiyi kimi insanlar həmişə onları ən sonda hiss
edir, başa düşürlər.
Bu situasi
yanı, adətən, aysberqlə müqayisə edirlər. Gəmidə ona ya-
xınlaşarkən biz yalnız onun suyun üstündə olan hissəsini görürük. Hansı ki,
aysberqin daha böyük hiss
əsi suyun altında yerləşir və görünmür.
Müxt
əlif ölkələrə səyahət edənlər orada hansısa plakatlar, rəmzlər,
davranış ritualları və s. ilə rastlaşırlar. Yəni bunlar zahirdə olanlardır. Amma
bu xüsusi simvolların, davranış rituallarının qaynaqlandığı mənbəni ilk baxışda
sezm
ək mümkün deyildir. Hansı ki, onların hamısının, yəni müəyyən milli
m
ədəniyyətə xas olan bu xarici görüntülərin əsasında məhz dəyərlər dayanır.
Yuxarıda gətirdiyimiz misalda “Maqdonalds”a getmək, qidalanma görüntüsü
il
ə bağlı təəssürat yaratsa da, onun aysberqin suyun alt hissəsində olan görün-
129
m
əyən tərəfləri ayrı-ayrı xalqlar üçün müxtəlif dəyərləri (vaxta, pula qənaət,
göz
əllik və s. dəyərlər) özündə ehtiva edir.
B
əs, bu görünməyən, lakin xalqların müqayisəsi və eləcə də onların
yaxınlaşması, etnoslararası qarşılıqlı münasibətlərin tənzimi, milli və etnik
z
əmində baş verə biləcək münaqişələrin qarşısının alınması və eləcə də həlli
üçün mühüm
əhəmiyyət kəsb edə biləcək həmin dəyərlər haradan qaynaqlanır
v
ə onları necə aşkara çıxarmaq olar?
M
ədəniyyətlərin hansı parametrlərə görə bir-birindən fərqləndiyini şərh
etm
əyə hesablanmış bir çox nəzəriyyələr vardır. Bizim mövzu ilə əlaqədar
onlardan daha mühüm olanı ötən əsrin 70-ci illərində holland alimi Q.Hofsted
t
ərəfindən təklif olunmuş nəzəriyyədir. 50 ölkədən eksperimentə cəlb olunmuş
6000-
ə yaxın tədqiq olunanlardan əldə olunmuş nəticələrin təhlili əsasında
Hofsted bel
ə qənaətə gəlmişdir ki, mədəniyyətlə bağlı fərqləri mədəniyyətin
dörd kateqoriya üzr
ə ölçülməsi vasitəsi ilə təsvir etmək olar. Həmin ölçülərdən
biri h
əyati strategiyalara dair məsələnin həlli ilə əlaqədardır. Fikrimiz aydın
olsun dey
ə Azərbaycan atalar sözlərindən bir neçəsinə diqqət yetirək: “Nağdı
qoyub, nisy
ənin arxasınca qaçma”, “Bir əldə 2 qarpız tutmaq olmaz”, “Gördü-
yünü qoyub, gör
əcəyə getmə” və s. Bunlardan hər biri müəyyən həyati strate-
giyadır. Bunlar nəyi ifadə edir? Hesab olunur ki, bunlara əməl etməmək peşi-
mançılıq yarada biləcək zəruri dəyişikliyə səbəb ola bilər. Gözlənilən dəyişik-
liyin bizd
ə həyəcan yaratmaması və eləcə də, sonrakı neqativ təsirlər haqqında
düşüncələrimizin bizi üzməməsi üçün qeyd olunan atalar sözlərindəki strategi-
yaları nəzərə almalıyıq. Bu heç də bütün mədəniyyətlərdə belə deyil. Bu ba-
xımdan mədəniyyətləri iki qrupa, növə ayırmaq olar: qeyri-müəyyənliyə qapalı
(qeyri-mü
əyyənlikdən qaçan) və qeyri-müəyyənliyə açıq olan mədəniyyətlər
(4, 198).
Yuxarıda qeyd etdiyimiz atalar sözlərində ifadə olunan strategiyalar qey-
ri-mü
əyyənlikdən qaçan mədəniyyətlər üçün xarakterikdir. Buraya Azərbaycan
da daxil olmaqla Rusiya, Almaniya, Fransa v
ə eləcə də Cənubi Amerika
ölk
ələrini aid etmək olar.
Qeyd olunan atalar sözl
ərindən birində qoyulan qadağanın digər tərəfinə
diqq
ət yetirək. “Gördüyünü qoyub, görmədiyinin arxasınca getmə”. Görəcəyə
gedils
ə nə baş verər? Bəlkə görmədiyinin arxasınca getməklə yeni nəsə əldə
etm
ək olar. Yəni dəyişikliyə, nəsə bir yenini əldə etmək imkanı kimi də
baxmaq olar. Bel
ə mədəniyyətlərdə qeyri-müəyyən, yeni, dərk olunmayan
maraq doğurur. Qeyri-müəyyənlikdən qaçan mədəniyyətlərdə isə ümumin
q
əbul etdiyi normalar təhlükəsiz hesab olunur.
İstər ailədə, istərsə də məktəbdə uşaq hansısa bir mövzunu şərh edərkən
bir balaca m
əzmundan kənara çıxdıqda valideynlər və müəllimlər tərəfindən:
“Özünd
ən Amerika kəşf etmə”, “Kitabda necə yazılıb, elə də danış” və s. kimi
iradları azmı eşidib? Yaxud da ailədə çox vaxt uşaq böyüklərin danışıqlarına
müdaxil
ə edəndə ona belə bir irad tuturlar ki, “uşaqsan uşaq işinə qarış”,
“böyük danışanda, kiçik ağzına su alıb durar”. Hansısa bir məsələ barəsində
130
müzakir
ə açmaq istəyəndə, səsimizi qaldıraraq “bazar açmayın” deyirik (2,
150).
Hansı ki, qeyri-müəyyənliyə açıq olan mədəniyyətlərdə təhsildə “yaxşı
müzakir
ə”, birmənalı olmayan problem, sual və məsələlərin aydın qoyulması
mühüm d
əyərlər hesab olunur.
Qirit Hofstedin m
ədəniyyətlərdəki fərqləri təsvir etmək üçün təklif etdiyi
dig
ər ölçü kateqoriyasının mahiyyətinin nədən ibarət olduğuna aydınlıq gətir-
m
ək üçün eyni hadisənin müxtəlif mədəniyyətlərin nümayəndələri tərəfindən
f
ərqli interpretasiya edilməsini nümayiş etdirən bir eksperimentə baxaq. Alim-
l
ər eksperiment iştirakçılarına bir şəkil təklif edirlər. Həmin şəkildə balıqlar
d
əstəsi suda üzürlər. Bir balıq isə bu dəstədən ayrı olmaqla tək üzür. Ekspe-
riment iştirakçıları bu balığın balıqlar dəstəsindən ayrı şəkildə üzməsinin
s
əbəbini izah etməlidirlər. Qərb mədəniyyətinin tipik nümunəsi olan amerikan-
lar bunu t
əkliyin xüsusiyyətləri ilə onun məqsədyönlülüyü, liderliyə, müstəqil-
liy
ə can atması ilə izah etməyə meylli olurlar. Şərq nümunəsi olan çinlilər isə
q
ərb mentalitetini təmsil edənlərin əksinə olaraq, bunu tək balığın davranışına
qrupun t
əsiri ilə əlaqələndirirlər. Onların fikrincə, tək balıq balıqlar dəstəsindən
qovulmuş ola bildiyindən onlar tərəfindən təqib olunduğu üçün ayrıca üzür (6,
210).
B
əzi alimlər buna oxşar fərqlərin sivilizasiyanın lap başlanğıcından men-
talitetd
ə qoyulduğunu hesab edirlər və bunu qədim dövlətlərin formalaşdığı
ekoloji v
ə iqtisadi şəraitlə bağlayırlar.
Lakin bu, m
ədəniyyətlərin ölçülməsinin çox mühüm kateqoriyasını
özünd
ə ehtiva edir və bütün müasir tədqiqatçılar da bu reallığı qəbul edir. Söh-
b
ət mədəniyyətlərin daha bir bölgüsündən (fərdiyyətçi və kollektivçi) gedir.
F
ərdiyyətçi mədəniyyətlərdə başlıca dəyər insanın özüdür, rəyidir, məkanıdır.
Y
əni fərdiyyətçi mədəniyyətlərdə şəxsiyyət unikaldır. Kollektivçi mədəniyyət-
l
ərdə isə o qrupun bir hissəsidir. Hofsted fərdiyyətçiliyə “fərdlərin qrup, təşki-
lat v
ə ya digər kollektivlərdən emosional asılı olmaması” anlamında baxır. Fər-
diyy
ətçi mədəniyyətlərdə: davranışda sərbəstlik, mühakimə və düşüncədə müs-
t
əqillik, ətrafdakılar üzərində hökmranlıq və s. əsas dəyərlərdir. Kollektivçili-
yin
əsas mənası isə qrup maraqlarının şəxsi maraqlardan üstün olması, prioritet
t
əşkil etməsidir.
Xeyli sayda Az
ərbaycan atalar sözləri vardır ki, kollektiv mədəniyyətə
m
əxsusluğu özündə ehtiva edir: “Palaza bürün, elnən sürün”, “Hamı necə, sən
d
ə elə” və s.
Hofstedin t
əklif etdiyi ölçü kateqoriyalarının digər ikisi aşağıdakılardır:
“Maskulinlik-feminlik”, “f
ərd və hakimiyyət arasında məsafə”. Əksər müəllif-
l
ərin də qeyd etdiyi kimi fərdlə hakimiyyət arasındakı məsafə “Niyə bütün
insanlar b
ərabər deyil?” məsələsinin həlli ilə bağlı aləm haqqında təsəvvürlərin
əsas dəyərlərindən biridir. Qeyd olunur ki, burada yalnız iki cavab vardır: ona
gör
ə ki, “iş üçün belə lazımdır” və ya ona görə ki, “dünyanın düzümü, qaydası
bel
ədir”. O.Xuxlayevin fikrincə, birinci halda bu məsafənin yaxın, ikinci halda
131
is
ə uzaq olmasından söhbət gedir. Birinciyə misal olaraq Skandinaviya ölkələri
nümun
ə göstərilir. Bu ölkələrdə baş nazirin bankomatın qarşısında növbəyə
durmasına adi hal kimi baxılır. İşdən sonra o da digər insanlar kimidir. Amma
Venessuelada bel
ə deyil. Deyilənə görə, orada hətta prezidentə toxunmaq
şəfalı, müalicəvi bir hadisə hesab olunur.
Maskulinlik – nailiyy
ət, rasionallıq, pul qazanmaq və s. dəyərlərdir.
Feminist d
əyərlərə gəldikdə isə bu daha çox həyat məkanının əhəmiyyətli-
liyind
ə, hisslər, düzgünlük və əlaqələrə açıq olmaqda təzahür edir.
M
ədəniyyətlərin bütün bu ölçü kateqoriyalarında ehtiva olunan dəyər-
l
ərin, demək olar ki, əksəriyyəti bu və ya digər dərəcədə ailə tərbiyəsinə bağ-
lıdır. Bu fikrə, azacıq da olsa, aydınlıq gətirmək üçün başqa bir ekspermentin
n
əticələrinə diqqət yetirək.
Eksperiment Kornelli Universitetinin
əməkdaşı Ki Vonq tərəfindən apa-
rılmışdır. O, uşaqların bu və ya digər təfəkkür tərzini, üslubunu mənimsəmə-
sinin s
əbəblərini müəyyən etməyə çalışmışdır. Bu məqsədlə də, o, amerikalı və
çinli anaların öz 3 yaşlı uşaqları ilə söhbətlərini təhlil etmişdir. Məlum ol-
muşdur ki, amerikalı analar çox vaxt onların nağıllarına şərh verərkən uşaqların
xatir
ələrindən ayrı-ayrı detalları oraya əlavə etməklə, orada uşaqların iştirakını
da n
əzərə çarpdırırlar. Çinlilər isə bu dialoqda direktiv mövqe tuturlar. Onlar
çox tez-tez c
əmiyyətdə qəbul edilmiş normalara istinad edirlər. Şübhəsiz ki,
birinci halda uşaq şəxsi təcrübələrinin o hadisələrini yadda saxlayır ki, onlar
onun unikallığını, müstəqillik hissini nəzərə çarpdırır. İkinci halda isə ana ilə
söhb
ət uşağı qaydaları gözləməyə rəğbətləndirir, onu münasibətlərin ierar-
xiyasının aludəçisi edir, qrupa mənsubluq hissini inkişaf etdirir (8, 106).
Yuxarıda mədəniyyətin ölçülməsinin “fərdi-kollektiv” kateqoriyası haq-
qında danışarkən bu barədə qeyd etmişdik.
Aparılan tədqiqatdan o da aydın olur ki, mədəniyyətdən asılı olmayaraq
öz uşaqları ilə baş vermiş hadisələri müzakirə edən anaların uşaqları hadisələri
daha müf
əssəl şəkildə yadda saxlayır və özlərinin də orada iştirakını nəzərə
çarpdırır.
Y
əni hansı dəyərlərin ön və ya arxa plana çəkilməsi ailə və ailə tər-
biy
əsinin xüsusiyyətlərinə bağlıdır. Bu baxımdan da, deyə bilərik ki, ailə
t
ərbiyəsi mentalitetin formalaşmasının əsas şərtlərindəndir.
Bir c
əhəti də nəzərə almaq lazımdır ki, mentalitet dəyişməz deyildir və
mentalitet
ə xas olan dəyərlərə zaman-zaman baxılmalı və cəmiyyətin, xalqın
inkişafına səbəb olan, onu dünyanın öncül xalqları sırasına daşıya bilən də-
y
ərlər qorunub saxlanılmalı, əksinə təsir edənlər isə aradan qaldırılmalıdır. Bu-
nun üçün d
ə bütövlükdə tərbiyə sistemində xüsusən də ailə tərbiyəsində
mü
əyyən korrektələr edilməli və təkmilləşdirilməlidir.
ƏDƏBİYYAT
1.
Bayramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə. Sosial psixologiya: Dərslik. Bakı: “Qapp-Poliqraf” korpo-
rasiyası, 2003, 356 s.
132
2.
Bayramov Ə.S. Etnik psixologiya məsələləri. Bakı: Elm və həyat, 1996, 150 s.
3.
Əlizadə Ə.Ə. Etnik psixologiyanın müasir dövrdə əsas problemləri: ənənə və müasirlik.
Bakı: BDU, 1996, 69 s.
4.
Əliyev R. Mentalitet. Bakı: Elm və təhsil, 2009, 198 s.
5.
Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М.: Академический проект, 1999, 320 c.
6.
Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. Учебник для студентов вузов: ЗАО. М.: Аспект-
Пресс, 2014, 210 c.
7.
Андреева Г.М. Сочиальная психология. М.: Аспект Пресс, 1996, 69 c.
8.
Психология Н7-8 (32) II июль – август 2009, 106 c.
ОСОБЕННОСТИ СЕМЕЙНОГО ВОСПИТАНИЯ КАК УСЛОВИЕ
ФОРМИРОВАНИЯ МЕНТАЛИТЕТА
К.Р.АЛИЕВА, С.И.АЛИЕВА
РЕЗЮМЕ
В статье предпринимается попытка раскрыть содержание и суть понятия мен-
тальность на основе анализа научной литературы. С этой целью представлен сравни-
тельный анализ понятий «национальный характер», «конфигурация культур», «осново-
полагающая личность», «модальная личность» и «ментальность». Предлагается совер-
шенствование семейного воспитания, являющегося одним из основных направлений
формирования менталитета в направлении нейтрализации наблюдаемой на почве глоба-
лизации «парадоксальной ситуации» и внесения в него необходимых корректировок.
Ключевые слова: ментальность, национальный характер, народный дух, мента-
литет, фундаментальная личность
CHARACTERISTICS OF FAMILY UPBRINGING
AS A PREREQUISITE OF THE FORMATION OF MORALITY
K.R.ALIYEVA, S.İ.ALIYEVA
SUMMARY
The paper discloses the essence and the content of the notion of morality on the basis of
analysis of scientific references. The notions of “national character”, “configuration of
cultures”, “fundamental personality”, “modal personality” and “morality” are comparatively
analized. It is proposed to perfect family upbringing that is a fundamental prerequisite of the
formation of morality and make essential amendements to it in the framework of neutralization
of “the paradoxal situation” in the context of globalizasion.
Key words: morality, national character, national spirit, mentality, fundamental
personality
133
Dostları ilə paylaş: |