«Xəbərlər» - İctimai və humanitar elmlər seriyası.-2009.-№1.-S.124-128.
NAXÇIVANIN ERKƏN TUNC DÖVRÜ MƏDƏNİYYƏTİNİN
MƏNŞƏYİ VƏ XRONOLOGİYASI
ZEYNƏB QULİYEVA
AMEA Naxçıvan Bölməsi
Qədim və zəngin mədəniyyətə malik olan Naxçıvan diyarı tarixin bütün inkişaf dövrlərindən keçmişdir. Daş
dövründən başlayaraq müasir dövrə qədər bütün tarixi mərhələləri əks etdirən arxeoloji materiallar içərisində Erkən
Tunc dövrünə aid olanlar mühüm yer tutur. Elmi ədəbiyyatda Kür-Araz mədəniyyəti kimi tanınan Naxçıvanın Erkən
Tunc dövrünü abidələri çoxtəbəqəli yaşayış yerləri ilə fərqlənir. Bölgədəki I Kültəpə, II Kültəpə, Ovçulartəpəsi, I
Maxta Kültəpəsi, Ərəbyengicə, Xələc yaşayış yerləri, Dizə, Qarabulaq, Plovdağ və Xornu nekropolları əsas tədqiqat
obyekti olmuşdur. Bəzi abidələrdə Erkən Tunc dövrü yaşayış yerlərinin Eneoilit məskənləri üzərində salınması bu
iki mədəniyyətin bir-biri ilə bağlılığını göstərir. I Kültəpə, II Kültəpə, Sədərək, Xələc və Ovçulartəpəsi kimi
abidələrin timsalında bu əlaqəni aydın görmək olar. Erkən Tunc dövrünün mənşəyinin özündən əvvəlki yerli Eneolit
mədəniyyəti əsasında formalaşması arxitektura qalıqları, keramika məmulatı, metallurgiya, əhalinin məşğuliyyəti və
məişəti, o cümlədən inanclarında əks olunmuşdur.
I Kültəpənin Erkən Tunc dövrünün ilk mərhələsinə aid edilən dairəvi evləri quruluşununa görə Eneolit
evlərini xatırladır. Abidənin stratiqrafiyası Erkən Tunc dövrünə aid yaşayış məskəninin Eneolit təbəqəsi üzərində
salındığını göstərir (1, s. 80-81; 8, s. 45-125). Alt qatlardakı evlər dairəsi planlı, üst qatlarda isə dairəvi formalı və
dördbucaqlı artırmalı qurul malik olub, çaydaşı, çiy kərpic və möhrədən hörülmüşdür. Bu tip evlər Erkən Tunc
dövrü təbəqəsindən də aşkar olunmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, düzbucaqlı tikintilər Eneolit dövrünün son
mərhələsində meydana çıxmış və Erkən Tunc dövründə də istifadə edilmişdir. Bu Erkən Tunc mədəniyyətinin
Eneolit mədəniyyətindən qaynaqlandığının sübut edən dəlillərdən biridir. Eneolit mədəniyyətinin arxitekturası ilə
Kür-Araz mədəniyyətinin arxitekturası arasındakı bənzərlik Azərbaycanın bir sıra abidələrində Azərbaycanda, o
cümlədən Ovçulartəpəsi, Babadərviş, Mingəçevir və digər abidələrdə rastlanır (5, s. 112-113).
II Kültəpənin alt təbəqəsindən Erkən Tunc dövrünə aid dairəvi evlər və dördkünc artırmalı dairəvi evlər aşkar
edilmişdir. Eyni quruluşlu, daş təməl üzərində çiy kərpicdən hörülmüş tikinti qalıqları 1988-89-cu illərdə V. Əliyev
və S. Aşurov tərəfindən Maxta Kültəpəsində də qeydə alınmışdır (7, s. 38-40). Bu evlər, şübhəsiz ki, Eneolit
arxitekturasından bəhrələnmişdir. Bu baxımdan Ovçulartəpəsi yaşayış yeri daha diqqətəlayiqdir. Bu yaşayış yerində
2006-2008-ci illərdə V. Baxşəliyev, C. Marro və S. Aşurov tərəfindən aparılan qazıntıların stratiqrafik dəlilləri
Eneolit dövrünə aid 3 tikinti qatının olduğunu üzə çıxarmışdır (6, s. 111-112). Evlər yarımqazma, yerüstü və dairəvi
formalıdır. Birinci kvadratda aşkar olunan evlər dairəvi və dördkünc formalıdır. Altıncı kvadratda isə Kür-Araz
mədəniyyətinə aid dairəvi binanın qalığı aşkar olunmuşdur.
Erkən Tunc dövrünün birinci mərhələsinin keramika məmulatında Eneolit dövrü üçün xarakterik olan kobud
formada hazırlanmış və qeyri-bərabər bişirilmiş qablara rast gəlinir. I Kültəpənin Erkən Tunc dövrünə aid olan II
təbəqəsindən tapılan keramika qum qarışığı olan gildən hazırlanmış və qeyri-bərabər bişirilmişdir. Bu cür qablara I
Kültəpənin Eneolit təbəqəsində də təsadüf olunur. II Kültəpənin alt laylarında və Ovçulartəpəsində Kür-Araz
mədəniyyətinə qabların tərkibində saman qarışığına rastlanır.
Eneolit qabları çəhrayı, bəzən də boz və qara rəngdə bişirilmişdir. Erkən Tunc dövrü keramikası buna bənzər
olsa da bir qədər təkmilləşdirilmişdir. İlk vaxtlar üçün keyfiyyətli bişirilmiş və yaxşı anqollanmış çəhrayı, boz və
qara rəngli qablar, ikinci mərhələ üçün çəhrayı astarlı boz və qara rəngli yaxşı cilalanmış qablar, üçüncü mərhələ
üçün yüksək səviyyədə bişirilmiş nazik divarlı, xarici səthinə qara boya çəkilərək cilalanmış qablar xarakterikdir (3,
s. 43-71). Eneolit dövründə kobud hazırlanmış və səliqəsiz naxışlanmış qablar Erkən Tunc dövründə daha səliqəli
üsulla istehsal edilmiş, ağzının kənarı relsşəkilli və yaxud xaricə doğru kvadratşəkilli çıxıntılarla təmin edilmişdir.
Son dövr üçün qabların ağzı ilə gövdəsinin yuxarı hissəsini birləşdirən ilgəkşəkilli qulplar xarakterik olmuşdur.
Araşdırmalar bu qulpların Eneolit qulplarından törədiyini deməyə əsas verir.
Eneolit mədəniyyətindən Kür-Araz mədəniyyətinə keçid özünü Ovçulartəpəsi yaşayış yerində daha aydın
göstərir (2, s. 31; 6, s. 115-116). Ovçulartəpəsinin Erkən Tunc dövrü keramikası samanqarışığı olan gildən
hazırlanması, daraqvari naxışlarına görə Eneolit keramikasını xatırlatsada keyfiyyətinə və formasına görə fərqlidir.
Ovçulartəpəsi Erkən Tunc dövrünün mənşəyini dərindən öyrənmək, Naxçıvanın Mesopotamiya və Şərqi
Anadolu ilə əlaqələrini araşdırmaq baxımından mühüm tədqiqat obyekti hesab olunur. I Maxta Kültəpəsindən aşkar
edilən keramika nümunələri əsasən çəhrayı və boz rəngdə bişirilmiş gil qab sınıqlarından, ocaq qurğularından ibarət
olub, Erkən Tunc dövrü tayfalarının dulusçuluqda əldə etdiyi nailiyyətlərinin ən yaxşı göstəricilərindən hesab
edilir. Bu dövrün ilk mərhələsinə aid materiallar Eneolit materialları ilə analogiya yaradır, sonrakı inkişaf səviyyəsi
Eneolit mədəniyyətinin uzunmüddətli tərəqqisi sayəsində yaradılmışdır. Erkən Tunc dövrünə aid bikonus formalı,
yuvarlaq, silindirik boğazlı çölmək, banka, küpə tipli qablar formaca Cənubi Qafqazın və qədim Şərqin Eneolit
keramikasına bənzəyir. Belə qabların ilk nümunələri I Kültəpə, II Kültəpə, Ovçulartəpəsi, Göytəpə və Yanıqtəpənin
Eneolit təbəqəsində aşkar olunmuşdur (2, s. 43-64; 8, s. 45-125). Konusvari gövdələr, vazatipli və bankatipli qablar
quruluşuna görə Eneolit keramikası ilə sıx bağlıdır.
Bu əlaqə özünü metallurgiyanın inkişafında da göstərir. Naxçıvan dünyanın ilk qədim metalişləmə
ocaqlarından biri kimi tanınmışdır (9, s. 30-43). Metal emalı ilə bağlı kürələr e.ə IV minilliyin ortalarında
dağ-mədən işinin və metallurgiyanın bir-birindən ayrıldığını göstərir. II Kültəpənin ilk Tunc dövrü təbəqəsindən
aşkar olunan metaləritmə kürəsinin
və
metalişləmə emalatxanasının qalıqları bu sahənin ayrıca peşə sahəsinə
çevrildiyini göstərir. I Kültəpədən e.ə.VI-V minilliklərə aid mis əmək alətləri və bəzək əşyalarının bəzisinin süni
arsen qarışığından hazırlanması, hələ Eneolit dövründə tunc metallurgiyasının əsasının qoyulduğunu göstərir. Erkən
Tunc dövründə metalın təkrar emalı üçün kürələr meydana çıxır. I Kültəpədən tapılan tunc baltalar və nizə
ucluqları, metal əmək alətləri, II Kültəpədən aşkar olunan bıçaq, xəncər və nizə ucluqları Naxçıvanda
metallurgiyanın yerli zəmində inkişaf etməsi ilə yanaşı, Cənubi Qafqaz və Şərq ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqədə
olduğunu göstərir. Beləliklə, əsası Eneolit dövründə qoyulan Naxçıvanın metallurgiyası Erkən Tunc dövründə
qonşu ölkələri hazır metal məmulatı ilə təmin edən istehsal mərkəzlərindən biri hesab olunur. Ovçulartəpəsində 8-ci
kvadratdan tapılan Eneolit dövrünə aid mis filizinin qalıqları, metal iynələrin parçaları Naxçıvanda metalişləmənin
əsasının Eneolitdə qoyulmasını, Tunc dövründə isə əsas məşğuliyyət sahələrindən birinə çevrildiyini təsdiq edir (6,
s. 112).
Erkən Tunc dövrü mədəniyyətinin xronologiyası ilə bağlı müxtəlif fikirlər olmuşdur. Bir vaxtlar bu
mədəniyyətin e.ə. III minilliyi əhatə etdiyini irəli sürən tədqiqatçıların (B.A. Kuftin, B.B. Piotrovski,
O.H. Həbubullayev) fikirlərindən fərqli olaraq R.M. Munçayev I Kültəpə, Babadərviş, Şulaveri, Amiranisqora və
digər yaşayış yerlərin strategiyasına əsaslanaraq Erkən Tunc dövrü mədəniyyətini e.ə. IV-III minilliklərə aid
edilmişdir. Q.S İsmayılov da bu fikri eynilə təsdiq edir. V. Baxşəliyev arxeoloji materiallara əsaslanaraq gil
məmulatlarının hər üç inkişaf mərhələsini təhlil edərək Erkən Tunc dövrünün ilk mərhələsini e.ə. IV minilliyin
ortaları və III minilliyin ortalarına aid etmiş və Erkən Tunc dövrünün e.ə. IV minilliyin əvvəlindən başlandığını
qeyd etmişdir (5, s. 115). Naxçıvanda Erkən Tunc dövrü mədəniyyətinin ilk mərhələsi I Kültəpə və II Kültəpənin alt
qatlarının materialları ilə səciyyələnirdi. Lakin Ovçulartəpəsi və Ərəbnungicə yaşayış yerlərinin tədqiqi yeni
materiallar üzə çıxarmış və Naxçıvanda Erkən Tunc mədəniyyətinin Eneolitdən qaynaqlandığını deməyə imkan
vermişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, Erkən Tunc dövrünün erkən formalaşdığı ərazi Naxçıvan-Urmiya bölgəsi olmuş,
buradan Cənubi Qafqaz, Şərqi Anadolu və Azərbaycanın digər rayonlarına yayılmışdır. Bu dövrdə Naxçıvanda
məskənləşən qədim tayfalar Azərbaycan xalqının etnogenezinin formalaşmasında da mühüm rol oynamışdır. Erkən
Tunc dövrü mədəniyyətinin vətəni Naxçıvandır (4, s. 28). Çünki bu dövrün ən tipik, zəngin və çox təbəqəli
abidələri olan I Kültəpə və II Kültəpə, I Maxta Kültəpəsi, Ovçulartəpəsi, Daşarx və başqaları Naxçıvanda aşkar
edilmişdir. Bu dövrün mənşəyinin Eneolit dövrü ilə bağlılığını Naxçıvandaki I Kültəpə, II Kültəpə, Şərurda I Maxta
Kültəpəsi, Ovçulartəpəsi, Ərəbyengicə, Xələc yaşayış yerlərində aparılmış tədqiqatlar sübut edir. Erkən Tunc
dövrünün arxitekturası Eneolit memarlığının davamı olaraq dairəvi və dördkünc planda möhrə və çiy kərpicdən
hörülmüşdür. Evlərin interyeri, ocaq yerləri, təsərrüfat quyuları, sütunlar, döşəmənin gillə suvanması Eneolitdən
Erkən Tunc dövrünə keçidin xarakterik xüsusiyyətlərindəndir. Lakin yeni dövrdə bəzi dəyişikliklər nəzərə çarpır,
birhissəli ocaqlar, ikihissəli ocaqlarla əvəz edilir, keramika sahəsində samanqarışığı, qum qarışığı ilə əvəz edilir
qulplar yarımşarşəkilli forma alır. Qablar daha yaxşı bişirilməsi, keyfiyyətli hazırlanması ilə fərqlənir, daraqşəkilli
naxışların yerində zərif həndəsi ornamentlərə malik cilalanmış qablar meydana çıxır. Erkən Tunc dövrü tayfaları
metallurgiya sahəsində döymə, tökmə üsulları ilə qəliblərdə müxtəlif tipli əmək alətləri, bəzək əşyaları, silahlar
hazırlamaqla Eneolit dövründəki sələflərini xeyli geridə qoyurlar. Əkinçi-maldar tayfalar, sənətkarlar Eneolit
dövründə əldə etdikləri nəaliyyətləri təkminləşdirərək Erkən Tunc mədəniyyətini yaratmışdılar.
ƏDƏBİYYAT
1. Абибуллаев O.A.
Энеолит и бронза на территории Нахичеванской
ACCP. Баку: Элм, 1982, 316 c
2. Aşurov S.H. Naxçıvanda arxeoloji tədqiqatlar. Bakı: Nafta-Press, 2003, 120 s.
3. Aşurov S.H. Naxçıvanın İlk Tunc dövrü keramikası. Bakı: Nafta-Press, 2002, 158 s.
4. Bahşaliyev V.B. Nahçıvan arkeolojisi // Archaeology of Nahchivan. İstanbul, 1997, 128 s.
5. Baxşəliyev V.B. Azərbaycan arxeologiyası. Bakı: Elm, 2007, 240 s.
6. Baxşəliyev V.B., Catherine M., Aşurov S.H. Ovçulartəpəsi yaşayış yerində arxeoloji qazıntılar/ AMEA
Naxçıvan Bölməsinin Xəbərləri, 2008, № 1, s. 111-116.
7. Əliyev V., Aşurov S. Maxta Tunc dövrü abidələri. Azərbaycanda arxeologiya və etnoqrafiya elminin son
nəticələrinə həsr olunmuş elmi konfransın materialları. Bakı, 1992, s. 38-40.
8. Seyidov A.Q. Naxçıvan e.ə. VII-II minillikdə. Bakı: Elm, 2003, 339 s.
9.
Бахшялиев В.Б. Металлургия и металлообработка на территории Нахи чевани. Баку: Элм, 2005, 120
с.