Jurnal 02. indd
Yüklə 4,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
Rövşən Hacıyev 78 üçün isə yalnız neolit dövründən başlayaraq, yəni 9 min illik bir müddəti nəzərə alıb əhali sayının artım dinamikasını böyük xətalara yol vermədən müəyyən etmək olar. Öz riyazi hesablamalarında məhz belə bir doğru yanaşmadan irəli gələn tanınmış alim isə adını yuxarıda qeyd etdiyimiz Vişnevskiy olmuşdur. Əhali artımı ilə bağlı Vişnevskinin yanaşması doğru olaraq yalnız homo sapiensin yaşadığı müddəti nəzərdə tutur və bəşəriyyətin inkişafındakı yaxın 40 min illik bir dövrü əhatə edir. Öz fundamental monoqrafi yasında Vişnevskiy bir sıra mühüm anla- yışları elmi dövriyyəyə daxil edir ki, onlardan demoqrafi k sistem anlayışı mühüm əhə- miyyət kəsb edir. Vişynevskiy haqlı olaraq demoqrafi k sistemi cəmiyyətin alt sistemi kimi qəbul edir və onun digər alt sistemləri ilə (iqtisadi, sosial və b.) qarşılıqlı əlaqələ- rini hərtərəfl i şəkildə nəzərdən keçirir (2, s.8-9). Vişnevskiy göstərir ki demoqrafi k sistem dedikdə yalnız insanların cəmi deyil, həm də onlar arasındakı qarşılıqlı müna- sibətlər nəzərdə tutulur. Daha sonra tanınmış alim “demokrafi k homeostaz”, “demoq- rafi k məhdudiyyət” və digər mühüm anlayışları tədqiqat prosesinə cəlb edərək, əhali artımının tarixi tiplərini müəyyənləşdirməyə nail olur. Vişnevskiy göstərir ki, əhali artımının tarixən üç əsas tipini ayırd etmək mümkündür. Onlardan birincisini arxe- tip, ikincisini ənənəvi və üçüncüsünü rasional və ya müasir adlandıran müəllif ardıcıl şəkildə hər üç tipin fərqləndirici xüsusiyyətlərini açmağa müvəffəq olur. Vişnevskiy göstərməyə çalışır ki, bir tipdən digərinə keçid zamanı əhali artımı sıçrayışla baş verir. Bu cür keçidi Vişnevskiy öz sələfl ərinin müəyyənləşdirdiyi kimi demoqrafi k inqilab kimi dəyərləndirir. Demoqrafi k inqilabın baş verməsindən bir müddət sonra əhali artı- mında müəyyən qədər stabilişmə meylləri özünü büruzə verir. Vişnevskiy onu da qeyd edir ki, əhali artımının kəskin xarakter alması müxtəlif regionlarda fərqli zamanlarda mümkün olmuşdur. Demoqrafi k inqilaba həsr edilmiş xüsusi monoqrafi yasında Vişnevskiy bildirir ki, birinci demoqrafi k inqilab neolit dövründə baş vermişdir (1, s.29) və insanların mənimsəmə təsərrüfatından qidanın istehsal edilməsi təsərrüfatına keçidi prosesi ilə bağlı olmuşdur (2, s.55). Vişnevskiy göstərir ki, arxetip mərhələsində insanların ya- şadığı ərazinin sahəsinə görə sıxlığı çox aşağı olmuşdur, yəni hər yüz kv. kilometrə təqribən 3-4 nəfər adam düşmüşdür. İbtidai icmaların əhali sayı müəyyən dərəcədə xarici mühütün təsirindən asılı olsa da (müxtəlif səbəblərdən uşaq ölümünün yüksək faizlə ölçülməsi), əsas etribarilə sosial amillər vasitəsilə nizamlanmışdır (müxtəlif ta- bular, nigah əlaqələrinin nizamlanması, uşaqların öldürülməsi və s.) (2, s.53). Yalnız birinci demoqrafi k inqilabdan sonra, yəni əkinçiliyin aparıcı təsərrüfat sahəsi olması nəticəsində dünya əhalisinin sayı bir neçə dəfə artmışdır. Vişnevskiy hesab edir ki, əhali artımının baş verməsi həm də ailə institutunun cəmiyyət həyatında bərqərar ol- ması hadisəsi ilə bağlı olmuşdur (2, s.57-58). Əhali artımının ənənəvi tipinin bərqərar olduğu dövrlərdə (bu mərhələ quldarlıq və feodalizm cəmiyyətləri ilə əlaqədardır) aqrar təsərrüfat hökm sürmüşdür. Nəhayət, kapitalist istehsal üsulunun meydana çıx- ması ilə ikinci demoqrafi k inqilabın baş verməsi mümkün olmuşdur (2, s.61). Vişnev- skiy bildirir ki, ənənəvi tipin dağılması yalnız o halda mümkün ola bilərdi ki, insanlar Demoqrafi ya problemləri qlobal aspektdə 79 torpağa təhkimçilik sistemindən azad olsunlar. Bu şəraitin yaranması isə kapitalist istehsal münasibətlərinin cəmiyyətdə bərqərar olması ilə reallaşmışdır. Vişnevskiy göstərir ki, əgər birinci demoqrafi k inqilabın baş verməsi ilk növbədə əhalinin orta ölüm yaşının artması ilə bağlı olmuşdursa, ikinci demoqrafi k inqilabın təzahür etməsi isə daha çox uşaq ölümü hallarının xeyli aşağı düşməsi səbəbi ilə şərtlənmişdir (1, s.192-193). Yuxarıdakı fi kirləri nəzərə alıb bir daha belə qənaətə gəlmək olar ki, Kapitsanın əhalinin artım dinamikasını əks etdirən riyazi modelləri yalnız mənsub olduğumuz bəşəriyyətin tarixi inkişafına şamil edildiyi təqdirdə daha adekvat cavabların əldə edilməsinə imkan verir. Digər tərəfdən, əvvəldə qeyd edildiyi kimi, Kapitsanın təd- qiqatında olduqca dəyərli ideyalar da vardır ki, onlardan biri də tarixi prosesin ge- dişində sinxron hadisələrin qeydə alınması məsələsi ilə bağlıdır (5, s.277). Qeyd et- mək yerinə düşər ki, tərəfi mizdən irəli sürülən bəşəriyyətin intellektual inkişafının yaş dövrləşdirilməsi hipotezasının mühüm məqamlarını əks etdirən tədqiqat işində də tarixi prosesdə məhz sinxronluq prinsipinin özünü büruzə verməsi xüsusi olaraq göstərilmişdir (10). Rövşən Hacıyev 80 Ədəbiyyat: Вишневский А.Г. Демографическая революция, М., «Статистика», 1976, 240 с. Вишневский А.Г. Воспроизводство населения и общество: История, современность, взгляд в будущее, М., «Финансы и Статистика», 1982, 287 с. История первобытного общества. Эпоха первобытной родовой общины (под ред. академика Ю.В.Бромлея), М., Наука», 1986, 574 с. Кабо В.П. Первобытная доземледельческая община, М., «Наука», 1986, 304 с. Капица С.П., Курдюмов С.П., Малинецкий Г.Г. Синергетика и прогнозы будущего, М., «Эдиториал УРСС», 2001, 288 с. Мезолит СССР. М., «Наука», 1989, 352 с. Монгайт А.Л. Археология Западной Европы, М., «Наука», 1973, 356 с. Философский словарь, М., «Политиздат», 1986, 590 с. Хантингтон С. Столкновение цивилизаций, М., «Аст», 2006, 571с. Hacıyev R.S. İntellektual inkişafın yaş dövrləşdirilməsinə dair //Dirçəliş - XXI əsr jurnalı (noyabr), Bakı, 2005, s.164-170. Yüklə 4,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|