Z. S. Musayev, K. M. M mm dov, M. S. Z rb L yev su eht yatlarin nteqras yali dar olunmasi

70
n
n
n
n
or
N
N
N
N
......
....
2
1
2
2
1
1
Burada 
n
N
N
N
....
,
2
1
-ayrı-ayrı bitkil rin ümumi suvar        
                           ma normaları, m
3
/ha
           
n
....
,
2
1
 -dövri  kin  da il olan bitkil rin             
                           kin sah sind  t kil etdikl ri faizl rdir.
Yerli a ımla suvarmanın bir növü olan liman suvarmasından da 
istifad  edilir. Liman suvarmasında sas m qs d yaz dövründ  qarın v  bu-
zun
rim sind n
m l   g l n a ımlar vasit sil  torpa ı bir d f
n ml ndirm kdir. Bu cür suvarmada suyu limanlar su anbarından, çaylardan 
v  suvarma kanallarından verm k olar. Bel  suvarma yerin mailliyi 0,003-
0,005-d n ço  olmayan düz n relyefli sah l rd  istifad  edilm si daha 
lveri lidir. Liman suvarmanın üstünlüyü ondan ibar tdir ki, ucuz ba a
g lir, suyun me aniki üsulla qaldırmaq lazım g lmir, yer s thind
erroziyanın
m l   g lm sinin qar ısını alır v  onun üz rind  sad
hidrote niki qur ular tikilir. Bu cür suvarmanın m nfi c h ti suvarmanı
sah d  yalnız bir d f  aparmaq lazım g lir, suvarılan sah l rin d yi m si,
torpa ın qeyri-b rab r n ml nm si, b zi iqlim  raitind   h min suvarılan
sah nin  trafının bataqla ması, orlammasıdır. Limanlar yerl m  növl rin
gör  maili yamaclarda, d r l rd  v  çay sularında yerl
 bil r. Onlar plan-
da yerl m sin  gör  bir yarısulu v  ço sulu olurlar. Biryaruslu limanlarda 
suvarma suyu tir l r v  ya dambalarla  hat  olunmu  bir limanla verilir. 
Ço yarsulu limanlar is  maillik istiqam tind  yaruslar  klind  planda 
yerl m kl  suvarma suyu növb  il  bir yarusdan ba qasına verilir. Liman-
lar su il  dolma d rinliyin  gör  dayaz, orta v   d rin limanlara bölünür. 
Dayaz limanlarda dolma d rinliyi  0,25-0,35m, orta limanlarda 0,35-0,7m,
d rn limanlarda is 0,7-2m q d r olur. Limanlar qidalanma  üsusiyy tl rin
gör  qar – buz  rinti suları il , su anbarından tullanan artıq

---

71
sularla v  çay suvasarlarında da qın suları il  qidalana bil r. Çayın da qın
dövründ
m l  g l n suların mü yy n hiss sini çay svasarlarında yerl
n
limanlara yön ld r k suvarma aparılır. stiqam tl ndirici, yön ldici kimi – 
müv qq ti v  daimi f nl rd n istifad  edilir. Limanla suvarılacaq sah
a a ıdakı kimi t yin edilir: 
br
p
l
W
N
Limanın orta dolma d rinliyi is  a a ıdakı kmi hesablanır:
or
n
or
K
N
h
10000
v  ya  
2
2
1
h
h
h
or
Burada 
n
N
-p t minat faizli suvarma norması, m
3
/ha; 
   
  
br
W
- P hesablmam t minat fazli a ım;m
3
 
 
   
K
or
-suyu torpa a orta hopma sür ti; m/sut; 
   T-limanın dolma müdd ti; sut; 
h
1
, h
2
-limanın eni istiqam tind  uy un olaraq yu arı v
a a ı hiss l rind  suyu, suyun d rinliyi, m 
Liman dolma müdd ti
or
n
K
N
Limanın dolma müdd ti k nd t s rrüfatı bitkil rinin növünd n asılı
olaraq a a ıdakı kimi  arakteriz  oluna bil r:  yazlıq bitkil r üçün 3-10 gün,
t bii ç m nlikl r üçün     7-15 gün v  s. k nd t s rrüfatı ma ınlarının i inin 
s m r li t kil olması sasda limanın eni azı 100m, uzunlu u is    400-1000 
m q d r olur.  

---

72
2.2.5. Qeyri -  n n vi su ehtiyatlarından istifad
etm kl  suvarma  
Co rafi mövqeyin  gör  arid zonada v  transs rh d Kür-Araz 
çaylarının m ns bind  yerl
n, h mçinin m hdud su ehtiyatlarına malik 
olan Az rbaycanda bu ehtiyatların davamlı istifad si üsusi  h miyy t k sb
edir.   
Respublikada ild 11-13 mly.kbm su istifad  olunur ki, onun 50-70%-
i k nd t s rrüfatının,  20-25%-i  s nayenin, qalan hiss si is  su t chizatı
sektorunun payna dü ür.  
Bu ya ınlara q d r minerallı ı 1,0q/l-   q d r olan sular suvarmaya 
yararlı hesab olunurdu. Yerüstü su m nb l rin  antropogen t sirl rin 
artması onların sularının keyfiyy tinin pisl m sin   v  minerallı ın
yüks lm sin   s b b olur. Bu t sirl rd n
n
sası açıq su hövz l rin
t mizl nm mi  çirkab, kollektor-drenaj v  dig r tllantı sularının
a ıdılmasıdır. Bel likl , h m su ehtiyatlarının çatı mamazlı ı, h m d  bu 
ehtiyatların qon u dövl tl rin  razisind n çirkl nmi
kild  (iqtisadiyyatın
mü t lif sah l rind  istifad y  yararsız olması) da il olması v
çirkl nm nin davam etm si n tic sind  yaranmı  ekoloji v ziyy tin 
pisl m si Az rbaycan üçün ciddi problem  çevrilir. 
Bu ba ımdan Az rbaycanda h cmi ild n-il  artan mövcud su 
qıtlı ının qar ısının alınması, h mçinin yerüstü su m nb l rinin v
z r
d nizinin unikal ekosisteminin qorunması üçün qeyri- n nvi sulardan 
(çirkab, d niz, kollektor-drenaj v  s.) k nd t s rrüfatında istifad  edilm si
ço  mühüm m s l l rd n biridir. Bir ço
arici ölk l rd  bu cür sulardan 
k nd t s rrüfatında müv ff qiyy tl  istifad  edilir.  arici ölk l rd
ld
edilmi   t crüb l rini n tic l rinin 
üsusi torpaq-iqlim  üsusiyy tl rin
malik olan Az rbaycanda me aniki sur td   t tbiq edilm si qeyri-
mümkündür. 
Az rbaycanda keç n
srin ortalarından ba layaraq kollektor-drenaj 
v   d niz sularından, sonralar is  çirkab sularından k nd t s rrüfatında
istifad  edilm si üzr  geni

---