Z. S. Musayev, K. M. M mm dov, M. S. Z rb L yev su eht yatlarin nteqras yali dar olunmasi

64
Münt z m suvarmada k nd t s rufatı bitkil rin suya olan t l batına uy un
olaraq su m nb l rind n suvarma suyu sah l r  paylanır. Bu paylanma 
suvarma kanalları v  boru k m rl ri vasit si il  öz a ımı v  ya me aniki 
üsulla h yata keçirilir. Bu cür suvarmadan k nd t s rufatında geni  istifad
olunur. Bir d f  t sir göst r n suvarma  sas n yerli a ım (qar suyu), yaz v
yay da kınları hesabına yaranan sularla aparılır. Bu suvarma vasit si il
yerin  1,5 : 2,0 m qalınlı ında üst torpaq qatında rütüb t ehtiyatı yaradılır. 
Bu növ suvarma bitkinin veqetasiya inki af dövründ  suya olan t l batını
tam öd m diyind n nisb t n az  lveri li hesab olunur. Münt z m suvarılan 
torpaqlarda k nd t s rufatı bitkil rin m hsuldarlı ı bir d f  suvarılan v  ya 
d my  torpaqlarında ki m hsuldarlı a nisb t n 2=5  d f  ço  olur. Eyni 
torpaq v  iqlim  raitind  1ha suvarılan torpaq sah sind n götürül n m hsul 
suvarılmayan sah l r  nisb t n 2–7 d f  ço  olur. Respublikada k nd
t s rüfatı m hsullarının istehsalının 80%– i suvarılan torpaqların payına 
dü ür.  
Suvarmada su torpa a mü t lif üsullarla veril  bil r: Münt z r m
suvarmada t dbiq olunan  sas üsullar bunlardır: öz a ımı il , çil m  üsulu 
il , yeraltı, damcılarla, dispers su damcıları il  suvarma. Öz a ımı il
suvarmada su n ql edici kanallar v  boru k m rl ri vasit si il  suvarılacaq
sah y  verilir. Bundan sonra su müv qq ti açıq suvarma  b k si v   s rt
borular vasit si il
ırımlara, zolaqlara v
üsusi l kl r  veril r k torpa a
hopturulur. Çil m  üsulu il  suvarmada suvarma suyu n qledici kanal v
boru k m ri vasit sil  sah y  çatdırılandan sonra ma ın v  aparatların
köm yi il  ya ı
klind  suvarılan torpa a ya dırılır. Bununla da h m
torpa ın n mliyi v  h m d  yer s thind
lveri li mikroiqlim yaradılır. 
Yeraltı suvarmada is  suyun suvarılacaq sah y  yer s thind n
mü yy n q d r d rinlikd  v  bir – birind n müvafiq  

---

65
m saf d  yerl
n borular vasit sil  verilir. Bu boruların s thind  açılmı
de ikl rd n su sızaraq torpa ı isladır. 
Damcılarla suvarmada suyu fasil siz olaraq boru k m rind n
suq buled n damcıladıcı ların köm yi il  bitkil rin v  ya meyv  a aclarının
kök hiss si yerl
n hiss y  verir.  
Dispers su damcıları il  suvarma çil m  üsulu il  suvapmanın bir 
növü olmaqla suyu kiçik damcılar
klind  bitkinin yer s thind  olan 
gövd sin   v  onun yarpaqlarına verir. Bu üsulu dig r suvarma üsulları il
birlikd  aparmaq olar. Suvarılacaq razinin t bii v   t s rrüfat
raitind n, 
bitkil rin t rkibind n, onların suvarma rejimind n v  s. asılı olaraq suvarma 
üsulu q bul olunmalıdır. Eyni zamanda müvafiq te niki – iqtisadi 
hesablamalar aparılmalıdır. 
Suvarma üsulundan, t bii 
raitd n v  aqrote niki t l bl rd n asılı
olaraq vegetasiya dövründ  k nd t s rrüfatı bitkil ri bir neç  d f  suvarılır.
Bel  ki, ta ıl 2 5, pambıq 6 9, qar adalı 5
8, çu undur  4 10  d f
suvarılır. Bitkinin növünd n asılı olaraq h r d f  suvarmada bitkil r
500 900 m
3
/ha su verilir. H r suvarmanın müdd ti 5 12 gün olmaqla 
mü yy n bir bitkiy  suvarmada veril n suyun miqdarı onun suvarma 
normasına b rab rdir. Bu suvarma  üsusi qrafik üzr  aparılmaqla yana ı
ço sah li t s rrüfatda h min qrafik  eyli nizamlanır. Bu da suvarma 
kanalının hesabi s rfinin v  en k sik ölçül rinin azaldılmasına v  onun 
vegetasiya dövründ  eyni rejimd  i l m sini t min edir.  
2.2.3. Suvarma sisteml ri
Suvarma sisteml ri münt z m suvarmanı h yata keçirm k m qs dil
yaradılan mü t lif növ kanallardan v  onların üz rind ki hidrote niki 
qur ulardan ibar tdir. Bu qur ular suvarılacaq razid n, su m nb yind n
suvarma suyunu sah y  çatdırmaq v  suvarmaq üçün olan yer  raitind n

---

66
asılı olaraq layih l ndirilir. Bu sisteml rin layih l ndirilm sind
sas
rt 
k nd t s rrüfatı bitkil rinin suvarma rejimini n z r  almaqla t l b olunan 
va ta v  miqdarda suyu sah y  verilm sind n ibar tdir. Suvarma sisteml ri 
n inki bir neç  t s rrüfatın, h tta bir sıra rayonların torpaqlarının suvarmaq 
imkanına malik ola bil r. Bu sistemi layih l ndir rk n
razinin torpaq, 
iqlim 
raiti, su m nb yinin 
üsusiyy ti,
razinin hidqeoloji v
qeomorfoloji 
raitini, sah l r   t dbiq edil n suvarma üsulları v  suvarma 
te nikası suvarılan sah nin ölçül ri v .s üsusiyy tl ri n z r  alınmalıdır.
Ümumiyy tl   qötürülmü   h r h r hansı suvarma sisteminin t rkibi 
a a ıdakilardan ibar tdir. Suvarılacaq
razi, su m nb yi, ba  qur u,
maqistral kanal, paylayıcı kanallar, t mizl yici suvarma  b k si, me
zola ı v  ya ılıq, suvarma kanalları, sutoplayanlar v  yol  b k si
üz rind  olan hidrote niki qur ulardan ibar tdir. Bunlardan  lav  suvarma 
sisteml ri üz rind  lazım q ldikd  qrunt sularının s viy sinin d yi m sini 
mü ahid  etm k üçün mü ahid  quyuları, drenaj  b k si üz rind ki ba ı
quyuları v  s. n z rd  tutulur.  
g r suvarma sisteml ri bir t s rrüfata
idm t edirs   t s rrüfat 
da ili, bir neç   t s rrüfatın
razisini suvarmaq üçün yaradılarsa, onda o 
t s rrüfatlararası suvarma sistemi adlanır.  
2.2.4. Suvarma üçün su m nb l ri
Çay suyu, göl suları, yeraltı sular v  yerli a ım, tullantı suları
suvarma, su t chizatı m qs dl ri üçün istifad  olunan su m nb l ridir. 
Bunların iç risind  çay suları üstünlük t kil edir, çünki öz keyfiyy tin
gör  suvarma v  su t chizatı üçün ço
lveri lidir. Çay sularından elektrik 
enerjisi istehsalında, balıqçılıq, g miçilik t s rrüfatlarında v  s. sah l rd
geni  istifad  olunur. 

---