Z. S. Musayev, K. M. M mm dov, M. S. Z rb L yev su eht yatlarin nteqras yali dar olunmasi

57
– yüks k iqtisadi effektiliyi t min etm li; 
– kompleks  da il olan bütün qur uların sah   v  etibarlı istismarı
üçün  rait yaratmalıdır.
Su t s rrüfatı kompleksinin (STK) ço  va t t l bl ri bir – birin
zidld olar y ni bu t l bl r eyni zamanda t min oluna bilmir. Ona gör  STK 
i tirakçılarının mü yy n edilm si
n mür kk b m s l dir. H r bir 
i tirakçının STK –ya öz t l bi vardır. Bu da ço  ziddiy tl r yaradır.  
Bel  ki, g miçilik m qs dil  çayda lazımi su d rinliyinin t l b
olunması il  eyni zamanda suvarma m qs dil  suya olan böyük ehtiyac 
ziddiy t do urur. Yaz dövründ  balıqçılıq m qs dil   a a ı byef  su 
verilm si il  kürü tök n balıqlar üçün lazımi d rinlik yaradılır. Dig r
t r fd n elektrik enerjisi alınması üçün yazda yu arı byefd  da qın sularını
yı ıb sa lamaq lazımdır.  
Buna gör   d  STK yaradılark n su anbarının layih l ndirilm si v
istismarı il  uy un g l n i tirakçılar mü yy n edilir. 
STK tipl ri, onun i tirakçılarının t rkibi co rafi 
raitl rd n d
asılıdır. Da lıq
razil rin t bii 
raiti hidroenergetika üçün çayların
istifad sini daha m qs d  uy un sayılır. qtisadiyyatı inki af etmi  böyük 
razil rd  hidroenergetika, hidromeliorasiya, su t chizatı, su n qliyyatı v  s. 
i tirakçılar STK-nın t rkib hiss sidir.
qtisadiyyatı z if olan  razil rd
i tirakçıların sayı az oldu undan STK – nın üstünlükl rind n, faydalı ından
tam istifad  oluna bilmir. Bu is  onun effektivliyini azaldır. H r hansı su 
t s rrüfatı kompleksinin ayrı-ayrı i tirakçılarının iqtisadi  h miyy ti
zamandan asılı olaraq d yi ir. Bu is   t bii s rv tl rin tük nm si, iqtisadi 
i tirakçıların d yi m si. T l batın m hdudla ması v  s. s b bl rd n asılı ola 
bil r. Bunları n z r  alaraq STK yaradılark n
alq t s rrüfatı sah l rinin 
d yi m  qanunauy unlu u perspektivd   n z r  almalı v   d yi iklikl r
aparılmalıdır. 

---

58
alq t s rrüfatının ayrı – ayrı sah l riin il  rzind  suya olan t l batı
mü t lifdir. S naye obyektl ri fasil siz i l dikd  onların suya olan t l batı
sabit olur. Suarma, su n qLiyyatı v  me   m mulatlarının a ıdılması kimi 
sah l rin suya olan t l batları mü t lifdir. Ona gör   d  su t s rrüfatı
kompleksi i tirakçıları arasında suyun paylanması ç tinl ir.
STK-nın i tirakçılarının suyun keyfiyy tin  olan t l batı da 
mü t lifdir. Kommunal m i t su t chizatı sah sind
n yüks k keyfiyy tli 
su t l b olunur.  
STK-nın a a ıdakı tipl ri vardır: 
1.
Birqov aqlı t ksah li STK ancaq bir sah y
dm t edir. Praktika 
göst rir Ki, bu cür STK-lar sonradan ço sah li STK-ya çevrlir. 
2.
Birqov aqlı ço sah li STk bir neç  sah y  (hidroenergetika, 
suvarma, su t chizatı, su n qliyyatı v  s.)  idm t edir. 
3.
Kaskadlı ço sah li STK-lar çayın uzunlu u boyunca ayrı-ayrı
sah l rd  tikil n su qov aqları vasit sil  yaradılır. Bu su qov aqları
kaskad  m l   g tirir. M s l n, Kür kaskadı üz rind  Ming çevir, 
Yenik nd,  am or, Kirzan, Poylu,  ı lı su qov aqlarını göst rm k
olar. 
4.
Hövz l rarası birsah li STK a jımın h r hansı
razi üzr
paylanmasını h yata keçirir. 
5.
Hövz l rarası ço  sah li STK bir neç  çayın a ımının ba qa 
çayların hövz l rin  ötürülm si v  nizamlanması
sasında 
yaradılır. Qaraqum kanalından suvarma, su n qliyyatı, su t chizatı
v  s. sah l rd  istifad  olunur.    
6.
Yerli STK kiçik miqyaslı olma ına ba mayaraq ço  geni
yayılmı , birsah li v  ço sah li ola bil r. Yerli STk-nın
yaradılmasına misal göst r k: h r hansı sah d  bataqlıq
qurudulduqda, mü yy n iqtisadi effektivlik  ld  olunmadı ına
ba mayaraq, bu t dbir  

---

59
n tic sind  qon u sah l r v  kiçik çaylar quruya bil r, bunun 
n tic sind
razid   a ımın eyli azaldılması ba qa sah l r  ziyan 
vura bil r. Bu kimi ziyanları aradan qaldırmaq üçün bataqlıq
sah sinin quruldulması üçün görül n kiçik t dbir yerli STK-nın
yaranmasına s b b olur. 
STK-lar öz  h miyy tin   v  miqyasına gör  qlobal zona, hövz   v
sah  kateqoriyalı olur. Dövl t su n qliyyatı sistemi v  ya ehtiyatlarının
Dövl t hidroenergetik istifad si sisteml ri qlobal su t s rrüfat kompleksini 
t msil edirl r. Qlobal STK ölk  miqyasında h r hansı su t s rrüfatı
t dbirinin h yata keçirilm sidir. Zona STK ölk nin h r hansı iqtisadi zonası
üçün su t s rrüfatı probleminin h llini n z rd  tutur. Sah  STK is  çayın
h r hansı bir sah sind  görül n t s rrüfat t dbirl rini n z rd  tutur.  
Su s rrüfatı kompleksi yaradılark n çay hövz si vahid su t s rrüfatı
sistemi kimi görülm lidir. Çünki çay hövz si il
laq dar bütün elementl r
(çaylar, göll r, su anbarı, yeraltı sular, bataqlıqlar v  s.) bir – biril
laq dardır. H min elementl rd n istifad  olunduqda hidroloji tarazlıq
pozulur, bu da sistemin i inin pozulmasına s b b olur. Ona gör   d  su 
t s rrüfatı kompleksl rinin layih l ndirilm si v  istismarı ço  mür kk b v
a ır m s l dir.  
2.2. K ND T S RRÜFATI MEL ORAS YASI 
Respublikada su t s rrüfatı kompleksinin  sas i tirakçısı olan 
suvarmadan k nd t s rrüfatı bitkil rind n yüks k m hsul almaq üçün 
istifad  edilir. Torpaq sah l rinin su rejimininin t nziml nm si v  bitkil rin
normal inki afı üçün meliorasiyanın t tbiqi t l b olunur. K nd t s rrüfatı
meliorasiyasının
sas m qs di 
razinin su rejiminin t nziml nm si, 
erroziyaya qar ı mübariz   t dbirl rini sisteminin h yata keçirilm sind n
ibar tdir. K nd t s rrüfatının intensiv inki afı

---

60
v
alqın artan t l batını torpaqların saslı sur td  meliorasiyası n tic sind
t min etm k olar. 
Republikada k nd t s rrüfatı m hsullarının istehsalının artırılması
bilavasit  suvarılan torpaq sah l ri il  ba lıdır.  
1965-ci ild  respublikada suvarılan torpaq sah si         1 milyon 94 
min hektar olmu dursa, hal-hazırda bu r q m      1 milyon 426 min hektarı
q d r artırılmı dır. H mçinn çayların ço sulu dövründ  su anbarları
vasit sil  a ımı nizamlayaraq azsulu dövrd  ondan s m r li istifad  etm k
t l b olunur. Bu m qs dl  respublikada 10-  ya ın mü t lif h cmli su 
anbarları istismar edlm kd dir.  
2.2.1. Suvarmanın t tbiqinin saslandırılması
Bitkinin normal inki afı üçün  sas dörd amilin – su, qida, istilik v
havanın eyni va tda t chiz olunması vacibdir. Bunlardan  n vacibi su amili 
hesab olunur ki, torpaqda su rejimi düzgün t nzim olunduqda qida, istilik v
hava rejiml rinin t min edilm si üçün  lveri li
rait yaranır. Buna gör  d
mü yy n
razid   ba ılan  razid  meliorativ t dbiql ri h yata keçirm k
üçün torpa ın  su  rejimi  öyr nilm lidir. Torpa ın  su rejimini öyr nm k
üçün su balansı t nliyind n istifad  olunur. Su balansı t kliyi ümumi  kild
götürüldükd  torpa a da il olan suyun miqdarı il  ondan  aric olunan suyun 
miqdarının f rqidir. Da il olan suyun miqdarı aric olan  su miqdarından 
ço  olduqda rütub tlik artır,
ksin  olduqda is  torpaqda rütub t
çatı mamazlı ı yaranır. Ço  va t su balansı t nliyinin  sas göst ricil ri
bu arlanma v  atmosfer ya ıntıları hesab edilir.  
Rütub tli zonalarda torpaqda olan artıq suları qurutmaq üçün 
qurutma meliozetiv t dbirl ri, rütub t çatı mayan zonalarda is  suvarma 
meliozetiv t dbirl ri t dbiq olunur. Ümumi halda bu t dbirl r  mehriozativ 
sistem deyilir. Ona gör d   k nd t s rrufatı meliozasiyası iki hiss y  bö-
lünür:  

---