329
ümumi effektin alınmasına gör t yin olunur. Bu m s l h r bir çay
hövz sinin v ya ud bölg nin inki afına uy un h ll edilm lidir.
Balıqçılıq t s rrüfatı
h miyy ti olan su ehtiyatlarından ba qa
sah l rin su t l batçılarının istifad etm l ri balıqçılı ın inki afı namin
m hdudla dırıla bil r. Bel olduqda su ehtiyatlarında balıqların ( üsusil ,
qiym tli balıqların) yeti dirilm si v onların ehtiyatlarının mühafiz
olunması üçün daha lveri li
raitl r yaranır. Ba qa sah l r üçün istifad si
m hdudla dırılan su ehtiyatlarının v ya ud onların müvafiq sah lrinin
siyahısı balıq ehtiyatlarını mühafiz ed n orqanların t klifi sasında su
ehtiyatlarının istifad si v mühafiz si orqanları il mü yy n edilir.
Hidrote niki v s. tikintil r istismar olunduqda balıqçılıq
t s rrüfatının inki af edilm si m qs dil balıqların t bii ehtiyatının
sa lanılması v onların yeti dirilm si üçün t dbirl görülm lidir. Su
ehtiyatlarının balıqçılıq m qs dil istifad olunma qaydaları su
qanunvericiliyi il mü yy n edilir.
Su n qliyyatı m qs dil çaylar, göll r, su anbarları, kanallar, da ili
v
razi d nizl r g miçilik üçün ümumi su yollarıdır. B zi hallarda h r
hansı su ehtiyatı bütövlükl v ya ud onun mü yy n bir hiss si g miçilik
üçün qada an edil bil r.
5.7. SU EHT YATLARININ DAR OLUNMASI
V DÖVL T KADAKSTR
Ölk mizd
alq t s rrüfatının bütün sah l ri durmadan inki af edir.
Bununla
laq dar ölk nin istehsal qüvv l rinin yerl dirilm sind v
inki afında su ehtiyatlarının h miyy ti daim artır.
Su t s rrüfatının idar orqanlarının struktur üsusiyy tl ri ölk
razisind su ehtiyatlarının qeyri – b rab r paylanması v t bii
raitin
mü t lif olması il
laq dardır. Bununla laq dar su t s rrüfatı idar v
istismar orqanlarının
330
idar v mühafiz olunmasında ba lıca rol Meliorasiya v Su t s rrüfatı
Açıq S hmdar c miyy tin m
susdur.
Meliorasiya v Su T s rrüfatı Açıq s hmdar C miyy ti a a ıdakı
i l ri görür:
– Su ehtiyatlarının hesaba alınmasını, istifad v mühafiz
olunmasını t kil edir;
– Ölk nin su kadakstrını t rtib edir;
– Su ehtiyatlarının kompleks istifad si v su mühafiz si s eml rinin
(ba , hövz v hövz l rarası s eml rinin) t rtib olunmasına r hb rlik
edir;
– Respublikalararası çayların a ımının paylanması, su anbarlarının
v iri su t s rrüfatı sisteml rinin i l nm rejimi m s l l rini h ll edir;
- Su ehtiyatlarının z r rverici t sirin qar ı görül n t dbirl rin t rtib
olunmasında i tirak edir;
– S naye mü ssis l rind n su haqqının alınmasının t kilind i tirak
edir.
Su ehtiyatlarının istifad si v mühafiz si üzr orqanları t r find n
a a ıdakı funksiyalar yerin yetirilir:
– Su ehtiyatlarından suyun götürülm si, oraya istifad olunmu
suların ötürülm sin v s. h r k tl r Razılıq verir v n zar t edir;
– Su az olan dövrl rd su ehtiyatlarından götürül n suyun miqdarı
m hdudla dırılır;
- Su ehtiyatlarından s m r li istifad olunmasını, onların
çirkl nm d n v tük nm d n mühafiz edilm sini t min edir;
– Birinci növb d suya olan t l binin öd nilm si üçün m s l l ri h ll
edir;
– Su ehtiyatları il
laq dar olan bütün i l r razıla dırılır;
– Su qanunvericiliyi respublikanın su kodeksin , su ehtiyatlarının
istifad si v mühafiz sin dair dövl -
331
timizin bütün q rarlarının yerin yetirilm sin n zar t edir.
Görül n t dbirl r ölk mizin alq t s rrüfatında su ehtiyatlarının daha
s m r li, kompleks istifad edilm si v mühafiz si üçün ya ı
rait
yaradır.
Su ehtiyatlarının dövl t hesaba alınması a a ıda veril nl r üçün
lazım olan m lumatların toplanmasını t min etm lidir:
– dövl t su kadastrının (kadastr sözü – özü qiym tl ndirm il uçot
dem kdir, bununla bel qiym tl ndirm yalnız d y ri il yo , h m d
keyfiyy tinin qiym tl ndirilm si ba a dü ülür), su t s rrüfatı balansının v
su ehtiyatlarının kompleks istifad si v mühafiz si s eminin t rtibi;
– su ehtiyatlarının istifad si il
laq dar olan su t s rrüfatı, s naye,
n qliyyat v s. tikinti v mü ssis l rin layih edilm si;
– ölk da ilind istehsal qüvv l rin s m r li yerl m si;
– su t s rrüfatı kompleksl rinin effektivliyinin artırılması t dbirl ri;
– hidroloji raitin, su a ımnın v suyun keyfiyy tinin d yi m sinin
proqnozu;
– su t s rrüfatı sisteml rinin operativ idar edilm si;
– suyun keyfiyy tinin, ona olan t l batın v tullanılan suların
normaya salınması;
– su t l batçılarının münasib tl rinin nizamlanması;
– su ehtiyatlarının kompleks istifad si v mühafiz sin dair
t dbirl rin h yata keçirilm si m qs dil dövl t n zar tinin yerin
yetirilm si;
– su ehtiyatlarının z r rli t sirl rin qar ı t dbirl rin t tbiq olunması.
Su ehtiyatlarının dövl t t r find n hesaba alınması v onların
istifad si ölk üçün vahid sistem üzr hidrometeorologiya v
traf mühitin
n zar ti dövl t komit si, Geologiya
332
Nazirliyi (yeraltı sular bölm si üzr ) v Meliorasiya v Su T s rrüfatı Açıq
S hmdar c miyy ti t r find n yerin yetirilir.
Çay hövz l ri, alq t s rrüfatı sah l ri, nazirlikl r, respublikalar üzr
yı ılan m lumatlar ümumil dirildikd n sonra Meliorasiya v Su
T s rrüfatı agentliyinin hesablayıcı m rk zin t qdim olunur. Burada ölk
üzr dövl t hesabı aparılır, alınan m lumatlar sasında dövl t su kadastları
t rtib olunur.
Dövl t su kadastrı su ehtiyatları, onların rejiml ri, suların keyfiyy ti
v istifad si, su obyektl ri v t l batçılar bar d sistem salınmı
m lumatlardan ibar tdir. Bu m lumatlar daim lav olunur v lazım
g ldikd d qiql dirilir. Dövl t su kadastrının sas v zif si alq t s rrüfatı
su ehtiyatları, onların rejiml ri, suların keyfiyy ti v istifad si, su obyektl ri
v t l batçılar bar d lazımi m lumatlarla t min etm kd n ibar tdir.
Su ehtiyatlarının növl rin
sas n dövl t su kadastrı sas ü bölm d n
ibar tdir:
– yerüstü sular;
– yeraltı sular;
– suların istifad si.
Yerüstü sular bölm sin çaylar v kanallar, göll r v su anbararı,
qurudakı suların keyfiyy ti, sel suları, buzlaqlar v d nizl r da ildir. Dövl t
su kadastrı m lumatlarına çaylar v d nizl r da ildir. Dövl t su kadastrı
m lumatları çaylar v göll rin hövz l ri v mü t lif hidrogeoloji regionlar
(yeraltı sular üçün) d rc olunur.
Dövl t su kadastrı su t s rrüfatı obyektl rinin layih edilm si üçün
mühüm h rt r fli ilkin m lumatdır. Onun t rtib edilm si hidrometeoroloji
v
traf mühitin n zar ti dövl t komit si, Geologiya Nazirliyi v
Meliorasiya v Su T s rrüfatı Agentliyinin
333
. .
,
.
.
,
. .
«
»
,
,
-
,
,
-
,
.
-
;
-
,
-
;
,
.
-
-
,
,
,
,
,
-
,
,
-
,
-
,
,
-
.
,
01.00.00.
– «
-
», «
-
»,
«
».
–
.
334
REVIEW
Of the text – book “Integrationali management and protection of wa-
ter resources” by Z.S.Musayev, K.M. Mammadov, M.S. Zarbaliyev.
They write about water resources playing the main role in man’s life
and activity all over the world, its quality its complex use, integrational
management and protection. They give the characteristics of water re-
sources, water farming complex and its principals; profits and development
of hydroengeretics ; protection of water resources; water law rules of use
of water resources and its management. At the same time they give wide
information about the complex use of water resources in water supply of
agricultural systems, energy system, every day life’s and industrial water
supply, water transport, fishletting through and fish protecting construc-
tions, the principals of planning integrational management water justice
and legislation, water cadastres, registration all kinds of water resources,
the wers interests society’s role in the management of water resources.
The text – book was written basing on the proqramme confirmed by
the Ministry of Education and recommended to students studying in direc-
tion ET 01.00.00. This book includes three subjects “Complex use of water
resources, and “Integrational management of water resources”and “Protec-
tion of water resources”. It may also be used by specialist working in resar-
chand Design Institutions.
335
D B YYAT
1.
.S. hm dzad , A.S.H imov–M liorasiya v su t s rrüfatı
sist ml rinin adastrı. Ba ı, 2006, 270 s h.
2.
.S. hm dzad . H yd r
liy v v Az rbaycan su t s rrüfatı.
Ba ı 2003.
3.
. .
.
ö
.
1992, 92
.
4.
A.S.H imov. Antropog n t sirl r
raitind
traf mühitin
qiym tl ndirilm sin
oloji yana ma. «
ologiya v Su
t s rrüfatı»
lmi – T
ni i st hsalat jurnalı
3, Ba ı 2007, s h.
21-25.
5.
Z.S. f ndiy v. «Su htiyatlarının
ompl
s istifad si v
mühafiz si», D rsli , Ba ı 1991, 437 s h.
6.
.M. yvazov, Z.S.Musay v – M liorasiya
oloji amildir.
«
ologiya v Su t s rrüfatı»
lmi – T
ni i Ist hsalat jurnalı
4, Ba ı 2005, s h. 3-5.
7.
M.Y. s dov, A.S.H imov, T. .Osmanov, I.M.M mm dov. Su
htiyatlarının dayanıqlı v
dal tli idar
dilm si üçün bili l rin
birg istifad si. Ba ı 2004, 29 s h.
8.
Z.S.Musay v, M.S.Z rb liy v – Balıqbura ın v balıqqoruyan
hidrot
ni i qur ular. D rs v saiti, Ba ı 2006, 142 s h.
9.
. .
,
. .
.
-
(
),
,
1984.
10.
.M.M mm dov, Z.S.Musay v, T.M.Mahmudov. Hidrot
n i
qur ular. D rsli , Ba ı 2006, 405 s h.
11.
. .
,
. .
.
-
.
, 1989.
12. A.C.H imov, T. .Osmanov, M.Y. s dov, T.M.M mm dov. Su
htiyatlarının int qrasiyalı idr
dilm si. Q yri – n nvi sulardan
suvarmada istifad
dilm si prinsiplri «N rgiz» n riyyatı, ba ı,
2004.
336
13. S. .Abdilov, T.M.Mahmudov. Su n rjisind n istifad . D rsli .
Ba ı, «T hsil», NPM, 2007, 304 s h.
14. Y.V.Q hr manlı. Müh ndis m liorasiyası. D rsli , Ba ı, «T hsil»
NPM, 2004, 310 sh.
15. «Hidrot
ni i qur ular v hidravli a» v «Hidrot
ni i
m liorasiya v hidrologiya» af dralarında t dris olunan f nl rin
proqramı. Ba ı 2006, 224 s h.
16. «HTQ v hidravli a»
af drasında t dris olunan f nl rin
proqramı. Ba ı, 2002. 329 s h.
17.
.
.
. .
-
,
. .
.
.
, 1987, 464 .
18. R.H.M mm dov, Z.S. f ndiy v, F.M.Ismayılov. suvarmanın
n rjitutumu, qar ılıqlı t sir v idar tm . Ba ı 1999, 144 s h.
19. Ö
.
.
.
, 1985.
20.
-
.
. .
,
.
,
1982.
21.
. .
.
-
.
2003, 310 .
22.
.
.
. .
Ö. .
.
., «
», 2005, 504 .
23.
. .
.
-
.
, 2003, 23 .
24.
.
., «
-
», 2004, 520 .
25. Q. .M mm dov, M.Y.
lilov.
oloqların m lumat itabı. Ba ı,
« lm», 2003, 514 s.
26. Q. .M mm dov. Az rbaycanın torpaq htiyatlarından s m r li
istifad nin sosial – iqtisadi v
oloji sasları. Ba ı, « lm», 2007,
856 s.
27. V.A.M mm dov. ür hövz sinin su anbarları. Ba ı, 2003. 65 s.
337
28. M.C lilov. Alt rnativ r g nativ n rji sist ml ri. Ba ı, NPM
«T hsil», 2009, 406 s h.
29. Z.S.Musay v, M. s dov, .M.M mm dov, M.S.Z rb liy v. Su
htiyatlarının ompl
s istifad si, int qrasiyalı idar
dilm si v
mühafiz si. Ba ı, NPM, «T hsil», 2009. 244 s h.
30. A.B.Dol anov. T bi td n istifad nin hüquqi sasları. Ba ı, «Ba ı
Univ rsit ti» n riyyatı, 2008, 495 s h.
31.
. . limov.
z r hövz sinin
oloji probl ml ri. A ı.
lm,
2007, 422 s h.
32. M.Y. s dov, T. .Osmanov. Su htiyatlarının int qrasiyalı idar
dilm si
osist ml rinin t hlü
sizliyinin t minatçısıdır.
«S ysmi ris , z lz l y davamlı ti inti v
m marlıq
probl ml ri». B yn l alq
onfransın mat rialları. «S da»
n riyyatı, Ba ı, 2005. s h. 483-486.
33. A.M.S ad t an, R.M.Mayılova. Ab ron yarımadası göll rinin
oloji v ziyy ti. «
ologiya v Su t s rrüfatı»
lmi – T
ni i
st hsalat jurnalı
2, Ba ı 2009, s h. 11-14.
34. Su htiyatlarının int qrasiyalı idar tm planları (t tbiq üçün d rs
v saiti v r hb rli ). Ba ı, noyabr 2005, 60 s h.
35.
. (
),
, 2005, 175
.
36.
. .
,
. .
.
(
-
).
-
, 2005, 95
.
37. M.F.C lilov. Alt rnativ r g nativ n rjil r. « n rji m n cm nti»
magistr i tisasla ması üçün d rs v saiti, Ba ı, AzMIU, 2008, 141
s h.
338
38.
. .
,
. .
.
-
.
,
, 2004, 520
.
39. H.Aslanov, S.S f rli. Az rbaycanın n ftl çir l nmi torpaqları,
onların r
ultivasiyası v m nims nilm si. Ba ı, «Nasir»
n riyyatı, 2003, 191 s h.
40.
-
.
-
GWP CACENA.
, 2004, 129 .
41.
-
.
2-
.
.
-
, 27-30
,
2002.
339
MÜND R CAT
Müq ddim ………………………………………….
3
I F S L. SU EHT YATLARI V ONLARIN
EYF YY T N N
ARA TER ST
ASI
1.1.Su ehtiyatları v onların eyfiyy tl ri bar d ümumi m lumat
…………………………………….. 6
1.2. Çaylarda su ehtiyatı…………………………….
9
1.3. Göll rd v su anbarlarında su ehtiyatları ……..
15
1.4. Yeraltı su ehtiyatları ……………………………...
35
1.5. Dünyada irin su ehtiyatları …………………….
37
1.6. Me l r irin su m nb yidir …………………….
40
1.7. Az rbaycanda su ehtiyatları v onlardan istifad . 42
II F S L. SU T S RRÜFATI OMPLE S V ONLARIN
ÜSUS YY TL R
2.1. Su t s rrüfatı omple si bar d anlayı ………..
55
2.2.
nd t s rrüfatı meliorasiyası…………………..
59
2.2.1. Suvarmanın t tbiqinin saslandırılması ……..
60
2.2.2. Suvarmanın növl ri v üsulları ………………..
63
2.2.3. Suvarma sisteml ri ……………………………..
65
2.2.4. Suvarma üçün su m nb l ri ……………………
66
2.2.5. Qeyri- n n vi su ehtiyatlarından istifad etm
l suvarma
……………………………………. 72
2.2.6. Suvarma suyunun eyfiyy ti ……………….
80
2.2.7. Suartezian quyuları v nasos stansiyaları……
82
2.2.8. Meliorasiya v su t s rrüfatı sisteml ri………. 85
2.3. Su qov a ı
razil rind su basılmadan müdafi olunması
…………………………………………… 89
2.4. Hidroenergeti a ………………………………..
94
2.4.1. Hidroenergeti qur uların növl ri …………….
97
2.4.2. Hidroenergeti qur unun basqısı, s rfi v gücü
100
2.4.3. Su enerjisind n istifad olunmanın
sas s eml ri
……………………………………………… 106
2.4.4. SES v su anbarı as adı ……………………
109
2.4.5. A ının nizamlanmasının növl ri ……………..
110
340
2.4.6. Energeti sistemd yü l rin stru turu v qrafi l ri
……………………………………………… 112
2.4.7. Sut alıq yü l nm qrafi inin yrisinin analizi ..
114
2.4.8. Su ehtiyatlarından omple s istifad etdi d SES-in sut alıq
rejimi ……………………………….
115
2.4.9. içi su ele tri stansiyaları ………………..
122
2.4.9.1. içi su ele tri stansiaların s m r liliyi ……
123
2.4.9.2. içi hidroenergeti aya olan t l bl r …….
125
2.4.9.3. Su t s rrüfatı sisteml ri üz rind su ele tri stansiyaları
…………………………………………. 127
2.4.9.4. Su t s rrüfatında istifad olunan avadanlıqlar v onların
istismarı …………………………..
132
2.4.9.5. Su t s rrüfatında avadanlıqların t miri üçün bazalar
………………………………………………. 133
2.4.9.6. Su ele tri stansiyalarında t l b olunan te noloji
avadanlıqlar ……………………………….
134
2.4.9.7. Mi ro su ele tri stansiyalar……………….
139
2.4.9.8. içi su ele tri stansiyalar üçün aqreqatlar.
140
2.4.9.9. Gün ,
ül
suqaldırıcı qur uları v
ül
enerjisi
……………………………………………….. 142
2.4.9.10. Hidroaqreqatların istehsalı ………………..
143
2.4.9.11. Su t s rrüfatı v energeti sisteml rin in i af etdirilm si
m s l l ri……………………….. 143
2.4.9.12. Suvarma analları v
içi çaylar üz rind su ele tri
stansiyalarının b zi m s l l ri………….. 145
2.5. Su n qliyyatı, me a ıtma v re reasiya ……….
148
2.5.1. Su n qliyyatı ……………………………………
148
2.5.2. Me a tarma ………………………………….
152
2.5.3. Re reasiya ……………………………………..
153
2.6. Balıqbura an v balıqqoruyan hidrote ni i qur ular
…………………………………………….. 154
2.6.1. Balıqbura an hidrote ni i qur ular ………….
157
2.6.2. Balıqqoruyan hidrote ni i qur ular ………..
162
341
2.6.3. Hidrote ni i qur uların yerl diyi zonada balıqların h r
ti
zamanı paylanması v
istiqam tl nm si……………………………………… 165
2.6.4. Balıqyı ıcılarda balıqların v a ının h r
ti ………………..
170
2.6.5. Balıqbura an qur uların hidrodüyünd yerl dirilm si
…………………………………………. 174
2.6.6. Balıq eçir n qur uların
onstru siyası v
sas
elementl ri……………………………………………. 176
2.6.7. Az rbaycanın su m nb l rind t tbiq olunan balıqqoruyucu
qur ular ………………………………
183
2.6.8. Balıbbura an v balıqqoruyan qur uların hesablanması
………………………………………… 187
III F S L. SU EHT YATLARININ NTEQRAS ALI DAR
OLUNMASI V ONLARIN PR NS PL R
3.1. Ümumi m lumat ……………………………….
197
3.2. Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idar edilm si ……
200
3.3. Su ehtiyatlarını inteqrasiyalı idar etm prinsipl ri
…………………………………………….. 201
3.4. Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idar edilm sinin
planla dırılması ……………………………………
204
3.5. Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idar olunmasında informasiya
mübadil si……………………………. 208
3.6. Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idar edilm sinin
t tbiqi…………………………………………………. 209
3.7. Az rbaycanda su ehtiyatlarının idar etm stru turları v milli
su qanunverici l ri …………….
216
3.8. Az rbaycanda su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idar edilm sin
eçid …………………………………
218
3.9. Su resurslarının idar edilm sind informasiya- ommuni asiya
te nologiyalarının t tbiqi …………
221
3.10. Transs rh d çaylarının su ehtiyatlarından istifad
……………………………………………….. 226
3.11. Bütün növ su ehtiyatlarının qeydiyyatı v istifad
olunması…………………………………. 233
3.12. Mü t lif sah l r üzr su istifad çil rinin maraqları v onların
laq l ndirilm si…………….. 236
3.13. Su ehtiyatlarının idar olunmasında ictimaiyy tin i tira ı
……………………………….. 240
3.14. T bi t – su ehtiyatlarının istifad olunmasında eyni hüquqlu
t r fda dır ……………………………..
244
342
3.15. Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idar olunmasının iqtisadi v
hüquqi sasları …………………………..
247
IV F S L. SU EHT YATLARININ MÜHAF Z S
4.1. traf mühitin öyr nilm sin v mühafiz sin e oloji yana ma
…………………………………… 251
4.2. Az rbaycanın su ehtiyatlarının e oloji v ziyy ti ..
254
4.3. Su ehtiyatlarının çir l nm növl ri v m nb l ri .
261
4.4. Su ehtiyatlarının özü t mizl nm si v çir l nm d n mühafiz si
……………………………….. 267
4.5. Suyun eyfiyy tin olan t l bl r ………………..
270
4.6. Su ehtiyatlarının tü
nm si v tü
nm d n mühafiz si
……………………………………………. 271
4.7. Ab eron yarımadası göll rinin e oloji v ziyy ti ..
273
4.8.
z r d nizinin yeraltı su ehtiyatları rejimin t siri
…………………………………………………. 281
4.9. Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idar edilm si e osisteml rin
t hlü
sizliyinin t minatçısıdır…….. 285
V F S L. SU QANUNVER C L Y , SU
EHT YATLARINDAN ST FAD QAYDALARI V ONUN
DAR OLUNMASI
5.1. Su qanunvericiliyi ……………………………..
292
5.2. Dünyada formala an su siyas ti qanunu ……
295
5.2.1. Su hüququ v su qanunvericiliynd izahat ….
295
5.2.2. Su siyas tind maliyy l dirm ………………
298
5.3. Sudan istifad nin e oloji – hüquqi rejimi……….
299
5.4. nstitusional stru tur d yi m l ri ……………..
322
5.5. Su müt
ssisl rin potensialının artırılması v treninq
………………………………………………. 325
5.6. Su ehtiyatlarından istifad qaydaları …………….
327
5.7. Su ehtiyatlarının idar olunması v dövl t
ada strı
…………………………………………….. 329
Otzıv………………………………………………….. 333
Review …………………………………………………
334
d biyyat …………………………………………….
335
Münd ricat …………………………………………..
339
343
«
»
(
)
MUSAYEV ZAK R S M D o lu
M MM DOV KAMRAN M H MM D o lu
Z RB L YEV MANSUR SAB R o lu
SU EHT YATLARININ NTEQRAS YALI DAR OLUNMASI
D rslik (az rbaycan dilind )
Dostları ilə paylaş: |