Z. S. Musayev, K. M. M mm dov, M. S. Z rb L yev su eht yatlarin nteqras yali dar olunmasi

5
konstruksiyalardan tökm  yerl rinin i l nib hazırlanaraq istismara 
verilm sind n asılıdır. Bel  konstruksiyalardan bir ço u Respublikamızda 
i l nib v  müv ff qiyy tl  t tbiq edilmi dir. 
traf mühitin v  su ehtiyatlarının mühafiz si problemi bu gün ayrı – 
ayrı dövl tl r t r find n h ll oluna bilm diyi üçün onun qlobal h lli 
dünyanın bytyn ölk l rinin birg   s yi n tic sind   h yata keçiril  bil r. Bu 
problem mür kk b olmaqla yana ı böyük maliy  qoyulu u t l b edir. 
Birl mi  Mill tl r T kilatında bir neç  komisiyalar f aliyy t
göst rir ki, onlarda su ehtiyatlarının istifad si v  mühafiz si problemi il
m
ul olurlar. 
Dünyanın bir sıra ölk l ri il  birlikd  Az rbaycan su ehtiyatlarının
mühafiz si bar d  müqavil l ri imzalamı   v  Respblikamız Ümumdünya 
Su
urasında, Qlobal Su  m kda lı ı T kilatında, rriqasiya v  Drenaj 
üzr  Beyn l alq Komissiyada t msil olunmu dur. 
D rsliyin yazılmasında
.C. hm dzad , A.C.H imovun 
«Meliorasiya v  Su T s rrüfatı sisteml rinin kodeksi», M.Y. s dov,
A.C.H imov v  ba qalarının «Su ehtiyatlarının dayanıqlı v
dal tli idar
edilm si üçün bilikl rin birg  istifad si», Z.S. f ndiyevin «Su 
ehtiyatlarının kompleks istifad si v  mühafiz si», Z.S.Musayev v  M.S.Z r-
b liyevin «Balıqbura an v  balıqqoruyan hidrote niki qur ular» adlı
kitabından istifad  edilmi dir.  
d biyyatlarda olmayan qiym tli materiallar adları ç kil n
mü llifl rin s rl rind n istifad  ed r k d rslikd  verilmi dir v  buna gör
d  onlara,  üsusi il  «Meliorasiya v  Su T s rrüfatı» Açıq S hmdar 
C miyy tin s dri 
hm d mü llim 
hm dzad y  öz böyük 
minn tdarlı ımızı bildiririk. 

---

6
I F S L. SU EHT YATLARI V  ONLARIN  
KEYF YY T N N
ARAKTER ST KALARI 
1.1.
SU EHT YATLARI V  ONLARIN KEYF Y TL R
BAR D  ÜMUM  M LUMAT 
M lumdur ki, yer kür sind , t
min n 16 mlrd. km
3
-dan ço  su 
vardır. Bu da planetin kütl sinin 0,25%-ni t kil edir. Qeyd olunan suyun 13 
mlrd. km
3
 yer qatının d rinliynd , 1,55 mlrd. km
3
 h cmind  su is  yerin da
sü urlarının v  minerallarının t rkibind  yerl ir ki, bunlarında istifad si
h l lik mümkün deyildir. Qalan 1,45 mlrd. km
3
  h cmind   olan  su  is  yer 
kür sinin hidrosferasına aiddir. Yer kür sinin su ehtiyatları
hidrosferasındakı okean, d niz, çay, göl, yeraltı, buzlaqlardakı, torpaq v
atmosferd ki sular hesabına formala ır. Hidrosferadakı 1,45 mlrd. km
3
 su 
ehtiyatı mü t lif hiss l rd  paylanması M. .Lvoviçin t rtib etdiyi c dv l
1.1. – d  faizl  verilmi dir. Bu c dv ld  yerin 5 km d rinliyind  olan yeraltı
sular n z r  alınmı dır.
C dv l 1.1  
Hidrosferanın su ehtiyatı
Hidrosferanın hiss l ri 
Ümumi h cm  nisb t n
faizl
Okeanlar v  d nizl r 94,2 
Yeraltı sular 
4,12 
Buzlaqlar 1,65 
Göll r 0,019 
Torpa ın n mliyin  gör  0,006 
Atmosfer suları 
0,001 
Çay m crasındakı sular 
0,0001 
C mi 100 
C dv ld n göründüyü kimi ümumi su ehtifatının sas hiss sini okean 
v   d niz suları t kil edir ki, bu da faizl 94,2  h cm  gör  is  1,37 mlrd.  
km
3
t kil edir. 

---

7
nsanların h yatı, m i ti v
alq t s rrüfatı üçün  n yararlı sular 
irin sulardır. Buna gör  d  su ehtiyatları dedikd
irin su ehtiyatları n z rd
tutulur. Yer kür sind
irin su ehtiyatları ümumi su ehtiyatlarının cüzi bir 
hiss sini t kil edir v  buna gör   d   h min sulardan s m r li istifad
etm kl , qorunub sa lanması bu günün  sas probleml rind n biri olmalıdır. 
Su ehtiyatlarının özün  m
sus üsusiyy tl ri vardır v  ba lıcası insanların,
c miyy tin h yatında, t bi tin inki afında  üsusi rol oynayır. H yatın bütün 
sah l rind  Sudan istifad  olunur v  onsuz c miy tin inki afını t s vvür 
etm k olmaz. Bel likl , yer kür sind ki bütün prosesl rd  yer s thinin 
formala masında, istilik balansının t nziml nm sind  su ehtiyatları üsusi 
rol oynayır. Arestotel od, hava v  torpaqla b rab r suyu t bi tin t rkib 
hiss si hesab etmi dir. 
Su ehtiyatları ba qa t bii ehtiyatlara gör  özün   m
sus
üsusiyy tl ri vardır. Bu  üsusiyy tl rd n biri su ehtiyatı fasil siz olaraq 
b rpa olunur. Gün  enerjisi okean, d niz v  torpaq s thind n suyu 
bu arlandırır, bu arlanmı  su atmosfer  qal ır, soyuq qatlarda 
kondensasiyaya u rayaraq ya ıntı
klind  yer kür si s thin  enir. Bu 
ya ıntıların bir hiss si yerüstü v  yeraltı a ınları yaradır v  yenid n
okeanlara, d nizl r  tökülür, bir hiss si is   t krar bu arlanırlar. Bel likl ,
t bi td  su dövranı daima t krar olunur. 
Az rbaycan Respublikasının razisi 8642 min hektar t kil edir ki, 
bununda  4175 min hektarı k nd t s rrüfatına yararlı torpaqlardır. Hazırda 
bu torpaqlardan 1351 min hektarı suvarılır. Respublika  raz sinin 1040 min
hektarı v  ya 
12% - ni me  altında olan torpaqlardır. 
Dünyada 11 iqlim növü mövcddur ki, bunun da 9 Az rbaycan 
Respublikası razisind  vardır. Bel likl , respublika  razisi quru, rütub tli 
subtrobik, arid da lıq zonalara bölünür ki, burada da torpaq – bitki, 
heyvanat al minin m skunla masına v  inki afına
rait yaradır. Qeyd 
olunan  rait ya ıntıların miqdarından, ya ma va tından v

---

8
arakterind n, bu arlanma d r c sind n asılıdır. Bu arlanma is  temperatur 
rejimind n, kül kd n, havanın n mliyind n, torpaq v  bitkil rin növünd n
v  dig r amill rd n asılı olaraq ba  verir. Respublika  razisind  orta illik 
temperatur  12-15
0
S, ya ıntıların illik miqdarı 200-450 mm v  s thd n olan 
bu arlanma is 1000-1200 mm t kil edir.  
Ümumiyy tl , t bii s rv tl ri il   z ngin olan Az rbaycanda su 
ehtiyatları m hduddur. Ona gör   d , respublikamız su il  az t minatlı
regionlardan sayılır. Qon u Zaqafqaziya respublikaları il  müqayis d
Az rbaycan öz yerli su ehtiyatlarına gör   a ırıncı yerd dir. 
g r
Gürgüstanda da ili su ehtiyatları 85%- , dig rind
82%-   b rab rdirs ,
respublikamızın razisind   c mi  28%-dir. Bel likl , Az rbaycanın illik su 
balansının 40%-i Gürcüstanın v 28% - i is  o biri respublikanın payına 
dü ür. 
Mövcud su ehtiyatlarına dair m lumatların analizi n tic sind  dem k
olar ki, respublikanın su ehtiyatlarının sas hiss sini Kür, Araz v  Samur 
çayları, hövz l ri t kil edir. Su ehtiyatlarının qalan hiss si ırda çayların
hövz l ri, süni v  t bii göll r, bulaqlar v  yeraltı suların payına dü ür. 
H l  bu ya ınlara q d r minerallı ı 1,0 q/l-   q d r olan sular 
suvarma üçün yararlı hesab olunurdu, lakin antropogen t sirl r n tic sind
su m nb l rind  suvarma suyunun keyfiyy ti pisl m kd  davam edir. H m
d  su ehtiyatlarının m hdudlu u üzünd n yeni su m nb l rind n (kollektor 
– drenaj, d niz, tullantı suları v  s.) istifad  olunması variantlarına ehtiyac 
artmaqdadır. Bununla  laq dar olaraq son 20-30 ild  ba qa ölk l rd  oldu u
kimi, bizd   d  suvarma suyunun keyfiyy tinin ya ıla dırılması üz rind
ardıcıl olaraq elmi – t dqiqat i l ri aparılır. Alınmı   n tic l r göst rir ki, 
suvarma suyunda duzların bura ıla bil n miqdarı torpa ın me aniki 
t rkibind n, onun su – fiziki, fiziki – kimy vi  üsusiyy tl rind n, bitkil rin 
duza davamlılı ından,  razinin drenl m   d r c sind n v  s.  rtl rd n
asılıdır.
Suvarma suyunun keyfiyy tinin pisl m si traf mühit

---