Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- XXII F Ə S İ L. B İ OSFER Ə EKSTREMAL T Ə S İ
|
XIX F Ə S İ L. B İ TK İ ÖRTÜYÜNÜN Ə TRAF MÜH İ TD Ə V Ə İ NSAN H Ə YATINDA ROLU 19.1. Me şə örtüyünün ə traf mühit ə t ə siri 19.2. T ə bii otlaqlar ı n v ə ziyy ə ti 19.2.1. Az ə rbaycanda otlaqlardan istifad ə nin probleml ə ri 19.3. Bioloji müxt ə liflik (BM) 19.3.1. BM-in ekoloji v ə iqtisadi ə h ə miyy ə ti 19.3.2. İ nsan ı n BM- ə t ə siri 19.4. Az ə rbaycanda bioloji müxt ə lifliyin qorunmas ı problemi 19.5. D ə rman bitkil ə rind ə n istifad ə 19.6. Müxt ə lif x ə st ə likl ə r zaman ı t ə r ə v ə z ş ir ə l ə rind ə n istifad ə XX F Ə S İ L. T Ə B İƏ T İ N MÜXT Ə L İ F İ ST İ QAM Ə TL İ D Ə Y İŞ D İ R İ LM Ə S İ V Ə İ NSAN SA Ğ LAMLI Ğ I 20.1. Ə kinçilik v ə insan sa ğ laml ı ğ ı 20.2. Me şə d ə n istifad ə v ə insan sa ğ laml ı ğ ı 20.3. Süni su anbarlar ı v ə insan sa ğ laml ı ğ ı 20.4. Quraql ı q ə razil ə rin suvar ı lmas ı v ə insan sa ğ laml ı ğ ı 20.5. İ zafi rütub ə tlik v ə bataqla ş m ı ş ə razil ə rin qurudulmas ı v ə insan 9 sa ğ laml ı ğ ı 20.6. Heyvandarl ı ğ ı n intensivl əş dirilm ə si v ə insan sa ğ laml ı ğ ı 20.7. Tikinti i ş l ə ri v ə insan sa ğ laml ı ğ ı XXI F Ə S İ L. B İ OSFER Ə XÜSUS İ T Ə S İ R NÖVL Ə R İ 21. Ə traf mühitin akustik (s ə s) çirkl ə nm ə si v ə sa ğ laml ı ğ a t ə siri 21.1. S ə s v ə vibrasiyan ı n ə traf mühit ə v ə insana t ə siri 21.2. Mühitin elektromaqnit çirkl ə nm ə si v ə onun insan ı n sa ğ laml ı ğ ı na t ə siri XXII F Ə S İ L. B İ OSFER Ə EKSTREMAL T Ə S İ R 22.1. Kütl ə vi q ı r ğ ı n silahlar ı n ı n ə traf mühit ə t ə siri v ə ekoloji n ə tic ə l ə ri 22.2. Müharib ə l ə rin ə traf mühit ə t ə siri 22.3. Nüv ə silahlar ı n ı n ə traf mühit ə t ə sirinin n ə tic ə l ə ri 22.4. Texnogen ekoloji q ə zalar ı n t ə siri XXIII F Ə S İ L. T Ə B İİ F Ə LAK Ə TL Ə R 23.1. F ı rt ı nalar 23.2. Az ə rbaycanda güclü kül ə kl ə r 23.3. Z ə lz ə l ə 23.4. Sunami 23.5. Da ş q ı nlar 23.6. Tropik tsiklonlar 23.7. Tayfunlar 23.8. Leysan ya ğ ı ş lar ı , dolu 23.9. Sel hadis ə l ə ri 23.10. Sürü ş m ə l ə r 23.11. Qar uçqunu 23.12. Quraql ı q v ə quru kül ə kl ə r 23.13. Vulkanlar 23.13.1. Palç ı q vulkanlar ı 23.14. Kosmik f ə lak ə tl ə r XXIV F Ə S İ L. Ə TRAF MÜH İ T İ N SOS İ AL FAKTORLARI 24.1. Papiros (siqaret) ç ə km ə v ə onkoloji x ə st ə likl ə r 24.2. Narkomaniya v ə toksikomaniya 24.3. Alkoqolizm Ə d ə biyyat 10 G İ R İŞ İ nsan t ə bi ə tin bir hiss ə si olub onunla s ı x ba ğ l ı d ı r. İ nsan ı n h ə yat ı nda v ə f ə aliyy ə tind ə t ə bi ə tin rolunu qiym ə tl ə ndirm ə k olduqca ç ə tindir. T ə bi ə t insanlar ı n ya ş ay ı ş mühiti v ə zif ə sini görür, onun v ə ziyy ə ti c ə miyy ə tin rifah v ə inki ş af s ə viyy ə sini t ə yin edir. H ə l ə XX ə srin ba ş lan ğ ı c ı nda yer kür ə sinin ə halisi t ə miz hava al ı r, saf su içirdil ə r. Dünya sonsuz, t ə bii s ə rv ə tl ə r is ə tük ə nm ə z hesab edilirdi. Lakin bir neç ə onillikl ə rd ə n sonra dünya olduqca t ə hlük ə li ekoloji f ə lak ə t hüdudunda qald ı . Ekoloqlar ı n fikrinc ə ə g ə r b əşə riyy ə t bu yolu davam etdir ə rs ə , yax ı n bir neç ə n ə sild ə n sonra onu f ə lak ə t gözl ə yir. XX ə srin ikinci yar ı s ı ndan ba ş layaraq ə halinin sür ə tl ə art ı m ı v ə elmi-texniki inqilab biosferd ə deqradasiya prosesl ə rinin ə lam ə tl ə rini yaratd ı . Milyon ill ə r ə rzind ə formala ş an t ə bii ekosisteml ə r ciddi d ə yi ş ikliy ə m ə ruz qalaraq insan ı n xarici t ə sirin ə qar ş ı davams ı z v ə ziyy ə t ə dü ş dü. XX ə srin ə vv ə lind ə Yer üz ə rind ə ə halinin say ı c ə mi bir milyarda yax ı n idi, ə srin sonunda is ə , y ə ni bir ə sr ə rzind ə bu r ə q ə m 6 d ə f ə artaraq 6 milyarda çatd ı . Ekoloqlar ı n ə ks ə riyy ə ti bel ə hesab edirl ə r ki, t ə bii resurslar ı n tük ə nm ə m ə si v ə texnogen f ə aliyy ə t n ə tic ə sind ə d ə y ə n ziyan ı n t ə bii yolla b ə rpa olunmas ı üçün Yer üz ə rind ə ə halinin say ı 1-1,5 mlrd. n ə f ə r hüdudunda olmal ı d ı r. Elmi-texniki inqilab h ə yatda m ə lum olmayan v ə a ğ ı la s ı ğ mayan çox böyük g ə rginlikl ə r yaratd ı : aviasiya v ə avtomobil n ə qliyyat ı , nüv ə energetikas ı , kimya s ə nayesi v ə s. Bu v ə dig ə r sah ə l ə r t ə bi ə t üçün z ə r ə rli olmaqla yana ş ı , h ə m d ə t ə bii resurslar ı n azalmas ı na, b ə z ə n tük ə nm ə sin ə s ə b ə b oldu. Bel ə ki, materiallardan v ə enerjid ə n istifad ə XX ə srd ə son d ə r ə c ə sür ə tl ə artaraq, h ə tta ə hali art ı m ı n ı da keçdi. Enerjid ə n istifad ə 10 d ə f ə , material- lardan istifad ə is ə 9 d ə f ə çoxald ı . İ nsan f ə aliyy ə ti v ə onun t ə bi ə tl ə qar ş ı l ı ql ı ə laq ə si bu gün dünya ə halisinin ə ks ə riyy ə tinin h ə yat şə raitinin d ə yi ş m ə sin ə s ə b ə b oldu. Antropogen f ə aliyy ə tin n ə tic ə l ə ri a ş a ğ ı dak ı kimi t ə zahür olunur. • Me şə l ə rin m ə hv edilm ə si, bozq ı rlar ı n (çöll ə rin) ş umlanmas ı , meliorasiya, süni göll ə rin v ə d ə nizl ə rin yarad ı lmas ı , meqapolisl ə rin sal ı nmas ı , yol, kanal v ə traslar ı n tikilm ə si n ə tic ə sind ə yer s ə thinin land ş aft ı d ə yi ş ir. T ə bii ekosisteml ə rin sah ə si h ə r il 1 % sür ə til ə azal ı r, o cüml ə d ə n me şə l ə rin (xüsusil ə tropik me şə l ə rin) sah ə si ild ə 200 min ha azal ı r, s ə hralar ı n sah ə si is ə ild ə 60 min km 2 geni ş l ə nir. Haz ı rda pozulmayan (t ə bii) ekosisteml ə rin yaln ı z 40 %- ə q ə d ə ri qalm ı ş d ı r. • Atmosferd ə parnik (istilik) effekti yaradan toz v ə qazlar ı n toplanmas ı n ə tic ə sind ə yerin istilik balans ı d ə yi ş ir, qlobal istil əş m ə ba ş verir. • Ozon t ə b ə q ə sinin ild ə 1-2 % nazilm ə si, ozon «bacalar ı n ı n» (de ş ikl ə rinin) ə m ə l ə g ə lm ə si mü ş ahid ə edilir. • Torpa ğ ı n deqradasiyas ı ( ş orla ş ma, ş orak ə tl əş m ə , eroziya, münbitliyin a ş a ğ ı dü ş m ə si) ba ş verir. |