Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Ekologiya elminin t
ə bli ğ i , ə traf mühitin mühafiz ə si sah ə sind ə B. Ə .Budaqovun apard ı ğ ı elmi t ə dqiqatlar ı n n ə tic ə l ə ri onun «T ə bi ə ti qoruyaq» (1977), «Dözümlü, dözümsüz t ə bi ə t» (1990) v ə bir çox ə s ə rl ə rind ə öz ə ksini tapm ı ş d ı r. Bu ə s ə rl ə rd ə respublikam ı zda atmosfer havas ı n ı n, suyun, bitki örtüyünün, o cüml ə d ə n me şə l ə rin, torpa ğ ı n, nadir land ş aft obyektl ə rinin, t ə bi ə t abid ə l ə rinin mühafiz ə sind ə n, t ə bi ə tin ayr ı -ayr ı f ə lak ə tli prosesl ə rind ə n (sell ə r, da ş q ı nlar, sürü ş m ə l ə r, eroziya) v ə onlara qar ş ı mübariz ə t ə dbirl ə rind ə n, s ə hrala ş madan, ayr ı -ayr ı bölg ə l ə rin ekoloji probleml ə rind ə n, t ə bi ə t ə antropogen t ə sird ə n, ba ş qa ölk ə l ə rd ə ə traf mühitin mühafiz ə si t ə crüb ə sind ə n b ə hs edilir. Torpaq ş ünasl ı q v ə meliorasiya sah ə si Ekologiyan ı n ə sas qanad ı olan torpaq ş ünasl ı q elminin Az ə rbaycanda ə sas ı n ı qoyan H.M.Z ə rdabi olmu ş dur des ə k yan ı lmar ı q. H ə l ə o, V.V.Dokuçayevd ə n 8 il ə vv ə l 1875-1876-c ı ill ə rd ə torpa ğ ı n ə m ə l ə g ə lm ə sini izah etmi ş v ə bu prosesd ə dörd amilin – ana süxurun, bitki v ə canl ı orqanizml ə rin, iqlimin v ə insan ı n t ə s ə rrüfat f ə aliyy ə tinin rolunu göst ə rmi ş dir. H.M.Z ə rdabi h ə min rolu V.V.Dokuçayev q ə d ə r ə trafl ı göst ə rm ə s ə d ə ilkin qiym ə tli fikirl ə r söyl ə mi ş dir. O, 1873-1877-ci ill ə rd ə r ə hb ə rlik etdiyi « Ə kinçi» q ə zetind ə v ə 1899-1903-cü ill ə rd ə yazd ı ğ ı «Torpaq, su v ə hava» ə s ə rind ə torpaq ş ünasl ı q, Az ə rbaycan torpaqlar ı , onlar ı n münbitliyinin art ı r ı lmas ı v ə su t ə minat ı haqq ı nda qiym ə tli fikirl ə r ir ə li sürmü ş dür. O, ensiklopedik alim olub biologiya, aqro- kimya, baytarl ı q, anatomiya, meyv ə çilik, co ğ rafiya, astronomiya, iqtisadiyyat, tibb v ə ba ş qa sah ə l ə rd ə n ə inki respublikam ı zda, h ə tta dünya miqyas ı nda tan ı nm ı ş d ı r. Az ə rbaycanda torpaqlar ı n sonrak ı elmi ara ş d ı rmalar ı haqq ı nda 1869-1870-ci ill ə rd ə İ .Y.Kovalevskinin, 1890-c ı ild ə P.S.Kossoviçin, 1898-ci ild ə Dokuçayevin, 1911-1914-cü ill ə rd ə Kamenskinin mü ə yy ə n fikirl ə ri olmu ş dur. V.V.Dokuçayev C ə nubi Qafqazda olark ə n Az ə rbaycan ı n bir s ı ra yerl ə rind ə n keçmi ş v ə Qafqaz ı n, o cüml ə d ə n Az ə rbaycan ı n torpaqlar ı haqq ı nda b ə zi ümumi m ə lumat vermi ş , ş aquli torpaq qur ş aqlar ı n ı n olmas ı n ı göst ə rmi ş dir. 1911-1914-cü ill ə rd ə S.A.Zaxarov, V.A.Romanov v ə V.A.Kamenski Mil v ə Ş irvan düzl ə rind ə relyef, ş orla ş ma v ə hidrogeoloji şə raitl ə ba ğ l ı torpaqlar ı n müxt ə lifliyini mü ə yy ə nl əş dirmi ş l ə r. Torpaqlar ı n ş orla ş mas ı n ı öyr ə nm ə k v ə onlar ı n meliorasiyas ı m ə qs ə dil ə 1915-ci ild ə Mu ğ anda C ə f ə rxan t ə crüb ə stansiyas ı t əş kil olunmu ş dur. 1920-ci ild ə n sonra Az ə rbaycanda geni ş torpaq t ə dqiqatlar ı na ba ş lanm ı ş d ı r. Bu dövrd ə S.A.Zaxarovun r ə hb ə rliyi il ə V.V.Akimtsev, S. İ .Tyuremnov, Z. İ . İ m ş enetski, N.A.Dimo, L.N.Nojin v ə ba ş qalar ı t ə r ə find ə n 20 apar ı lm ı ş torpaq t ə dqiqatlar ı n ı n n ə tic ə l ə ri ə sas ı nda respublika ə razisi torpaq t əş kili c ə h ə td ə n rayonla ş d ı r ı lm ı ş , torpaq x ə rit ə l ə ri t ə rtib edilmi ş v ə ayr ı -ayr ı ə razil ə rin torpaqlar ı haqq ı nda oçerkl ə r t ə rtib edilmi ş dir. 1930-1931-ci ill ə rd ə n ba ş layaraq Az ə rbaycan Elmi-T ə dqiqat pamb ı qç ı l ı q İ nstitutunun (V.V.Akimtsev, M.T. Ə sg ə rb ə yli, N.E.Bekareviç, M.Y.A ğ amirov, L.N.Qorodetski v ə b.) Az ə rbaycan Kimyala ş d ı rma Stansiyas ı n ı n (K. Ə . Ə l ə kb ə rov, M.E.Salayev, A.N. İ zyumov, L. İ .Aleksandrovski, Ə .Q.Zeynalov, M.A. Şə fiyev, K.H.Teymurov v ə b.) v ə SSR İ EA Az ə rbaycan filial ı n ı n torpaq ş ünasl ı q bölm ə sinin (V.P. Smirnov – Loginov, B.A.Klopotovski, B. İ .Filosofov, A.S. Preobrajenski, V.R.Volobuyev, H. Ə . Ə liyev, B.M.A ğ ayev, E.F. Şə rifov, R.V.Kovalyev v ə b.) ə m ə kda ş lar ı respublikan ı n düz ə n v ə da ğ l ı q rayonlar ı nda böyük ə razil ə rd ə torpaqlar ı n m ə n şə yini, co ğ rafi yay ı lmas ı n ı , münbitliyini, ş orla ş ma s ə b ə bl ə rini öyr ə nmi ş v ə onlar ı keyfiyy ə tc ə yax ş ı la ş d ı raraq k ə nd t ə s ə rrüfat ı nda s ə m ə r ə li istifad ə olunmas ı il ə ə laq ə dar t ə dqiqat i ş l ə ri aparm ı ş lar (H.Aslanov, 2004). 1945-ci ild ə n sonrak ı ill ə rd ə Az ə rbaycan EA Torpaq ş ünasl ı q v ə Aqrokimya İ nstitutunda respublikan ı n bütün rayonlar ı nda torpaqlar ı n co ğ rafi yay ı lmas ı , m ə n şə yi, ş oran v ə ş orak ə t torpaqlar ı n ə m ə l ə g ə lm ə si, meliorasiyas ı , torpaq kimyas ı v ə mikrobiologiyas ı , torpa ğ ı n fiziki xass ə l ə ri v ə dig ə r m ə sl ə l ə rl ə ə laq ə dar geni ş t ə dqiqatlar apar ı lm ı ş d ı r. 1953-cü ild ə ilk d ə f ə «Az ə rbaycan SSR torpaqlar ı » haqq ı nda monoqrafik ə s ə r v ə 1958- ci ild ə respublikan ı n torpaq x ə rit ə si n əş r edilmi ş dir. Sonrak ı ill ə rd ə respublika torpaqlar ı n ı n münbitliyinin art ı r ı lmas ı , yeni gübr ə növl ə rinin t ə tbiqi, torpaqlar ı n x ə rit ə l əş dirilm ə si, onlar ı n ekoloji v ə energetika bax ı m ı ndan öyr ə nilm ə si v ə bonitetl əş dirilm ə si i ş ind ə H. Ə . Ə liyev, M.E.Salayev, V.R.Volobuyev, C.M.Hüseynov, K. Ə . Ə l ə kb ə rov, R.Q.Hüseynov, İ .S. İ sk ə nd ə rov, Q. Ş .M ə mm ə dov, M. İ .C ə f ə rov, R.M. M ə mm ə dov, MPBabayev, Z.R.Mövsümov, P.B.Zamanov, Ş .G. H ə s ə nov, B.Q. Şə kuri, A.P.G ə rayzad ə , F.H.Axundov, Ə .R. Ə hm ə dov, T. Ə . Ə liyev, N.M. İ smay ı lov, Q.Z. Ə zizov, V.H. H ə - s ə nov, Q. Ş .Yaqubov v ə ba ş qalar ı n ı n xidm ə tl ə ri olmu ş dur. 1944-cü ild ə Az ə rbaycan ET Hidrotexnika v ə Meliorasiya İ nstitutu yarad ı ld ı ğ ı günd ə n A.A.Poladzad ə , Ə .Q.Behbudov, V.R.Volobuyev, E. İ .Zdobnovun r ə hb ə rliyi il ə respublikada ş oran torpaqlar ı n meliorasiyas ı , hi- drotexniki qur ğ ular ı n tikilm ə si v ə dig ə r probleml ə rl ə ə laq ə dar geni ş t ə dqiqat i ş l ə rin ə ba ş lanm ı ş d ı r. Hidromeliorasiyan ı n inki ş af ı nda Y. Ə . İ badzad ə , B. İ . Filosofov, M.V.Baranovski, M.Y.Vahabov, S.X.Hüseynzad ə , Q. Ş .Pe ş ikov, F.S.Salahov, H.M.Hüseynov, A.Q.Axundov, K.H.Teymurov, Q. İ . Ş panin, S.M. Ə mircanov, H.M.C ə f ə rov, A. Ə .Mustafayev, X.F. C ə f ə rov, M.K.R ə himov, Ə .K. Ə limov, T.A. Ə bdülr ə himov, N.P. B əş irov, Q.H.Rüst ə mov, E.M.Eyvazov, P.S. Ə li ş zad ə , O.A. Zeynalova, N.H.Nadirov, M.M.Seyidov, A.X.Babayev v ə ba ş qalar ı n ı n rolu böyük olmu ş dur. Torpaq ş ünas ı l ı q v ə meliorasiya elminin inki ş af ı nda respublikam ı z ı n dig ə r t əş kilatlar ı nda çal ı ş an aliml ə rind ə n B.H. Ə liyev, N.A.A ğ ayev, H.Q.Aslanov, N.K.Mikay ı lovun xidm ə tl ə ri az olmam ı ş d ı r. M ə lum ol ğ udu kimi aqroekologiya t ə tbiqi ekologiyan ı n mühüm sah ə sidir. Aqroekologiyan ı n ümumi m ə qs ə di m ə d ə ni bitkil ə rin v ə t ə bii bitki örtüyünün m ə hsuldarl ı ğ ı n ı v ə keyfiyy ə tini yüks ə ltm ə kdir. Bu bax ı mdan, torpa ğ ı n bonitirovkas ı n ı n öyr ə nilm ə si aqroekoloji t ə dqiqatlar ı n ı n ə sas ı hesab olunur. Bel ə ki, torpa ğ ı n bonitirovkas ı ə n mühüm aqronomik xass ə l ə rin ə gör ə torpaqlar ı n müqayis ə li qiym ə tl ə ndirilm ə sidir. Torpa ğ ı n bonitirovkas ı onun münbitliyini, y ə ni keyfiyy ə tini ballarla ifad ə ed ə n k ə miyy ə t göst ə ricisidir. Torpaqdak ı prosesl ə r v ə keyfiyy ə t d ə yi ş ilm ə si yaln ı z onun xass ə l ə rini d ə qiq öyr ə nm ə kl ə mü ə yy ə n edilir. Torpa ğ ı n bonitirovkas ı torpaqlar ı n iqtisa- di v ə ekoloji qiym ə tl ə ndirilm ə si, torpaq kadastr ı n ı n t ə rtibi, meliorasiya v ə s. üçün z ə ruridir. Torpaqlar ı n müqayis ə li uçotu v ə onlar ı n keyfiyy ə tc ə qiym ə tl ə ndirilm ə si bütün dünyada oldu ğ u kimi Az ə rbaycanda da böyük maraq do ğ urmu ş dur: Bu t ə dqiqatlarda V.R.Volobuyev (1963), Y. İ .Kostyuçenko (1962, 1966), M.P.Babayev (1967, 1970, 1974), R.Q.M ə mm ə dov (1969), R. Ə . Ə liyeva (1969, 1971), Q.F. Ə liyev (1973), Ş .G.H ə s ə nov (1972, 1973, 1974, 1978), M.E.Salayev, R. Ə . Ə liyeva (1973, 1975), V.R.Volobuyev, M.E.Salayev, Ş .K.H ə s ə nov, Y. İ .Kostyuçenko (1973), Q. Ş .Yaqubov (1975), Q. Ş .M ə mm ə dov (1976, 1977, 1978, 1979, 1990), D.R. Ə h ə dov (1977, 1979), A.H.V ə liyev (1981), Ş .A.B ə d ə lov (1981), F.L.Piriyeva (1984), S.M.Hüseynov (1985), Ə . Ə .Mikay ı lov (1986), F.D.Ayvazov (1989), H.M.Hac ı yev (1990), M.M. Ə sg ə rova (1990), K. Ş .Allahverdiyev (1990), S.R.Ta ğ ı yev (1991) v ə ba ş qa t ə dqiqatç ı lar ı n böyük xidm ə ti olmu ş dur. Bu t ə dqiqatlar torpaqlar ı n bonitirovkas ı na dair q ə bul olunmu ş ə sasda (Sobolyev, 1958, 1963), lakin respublikan ı n torpaq örtüyünün aqroekoloji xüsusiyy ə tl ə ri n ə z ə r ə al ı nmaqla, h ə m da ğ v ə da ğə t ə yi, h ə m d ə düz ə nlik sah ə l ə rd ə apar ı lm ı ş d ı r. K ə nd t ə s ə rrüfat ı bitkil ə rinin m ə hsuldarl ı ğ ı na t ə sir göst ə r ə n torpa ğ ı n aqroekoloji xüsusiyy ə tl ə ri a ş kar edilmi ş , yerli şə raitd ə torpaqlar ı n keyfiyy ə tc ə qiym ə tl ə ndirilm ə sinin metodikas ı i ş l ə nmi ş , ə sas torpaqlar ı n qiym ə t ş kalalar ı , torpaqlar ı n bonitet kartoqramlar ı t ə rtib edilmi ş dir. Az ə rbaycanda torpaqlar ı n bonitirovkas ı n ı n inki ş af ı n ı üç m ə rh ə l ə y ə bölm ə k mümkündür: 21 I m ə rh ə l ə 1965-ci il ə q ə d ə rki dövr olub, akademik V.R.Volobuyevin (1961, 1963) t ə k-t ə k i ş l ə ri n ə z ə r ə al ı nmasa, torpaqlar ı n bonitirovkas ı na dair iri h ə cmli t ə dqiqat i ş l ə ri dem ə k olar ki, apar ı lmam ı ş d ı r (R.Q.M ə mm ə dov, 1962; V.R.Volobuyev, M.E.Salayev, Y. İ .Kostyuçenko, 1967 v ə s.). II m ə rh ə l ə (1966-1975) – bu dövrd ə bir s ı ra t ə dqiqat i ş l ə ri (Y. İ .Kostyuçenko, 1966; M.P.Babayev, 1967; R. Ə . Ə liyeva, 1971; Ş .G.H ə s ə nov, 1972; Q.F. Ə liyev, 1973; Q. Ş .Yaqubov, 1975) apar ı lm ı ş v ə ilk n ə tic ə l ə r ə ld ə edilmi ş dir. Bu dövrd ə torpaqlar ı n bonitirovkas ı sah ə sind ə ilk dissertasiya i ş i Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|