Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- - protokooperasiya (h ə mr ə ylik)
- 2.1. Limitl əş dirici faktorlar, optimum qanunlar
- Evriterm növl ə r
- «steno» ön şə kilçisi il ə qeyd edilir. M ə s., stenoterm, stenoqal, stenotop, stenooksibiont
| - r
ə qab ə t – növl ə rd ə n h ə r biri dig ə r növ ə ə lveri ş siz (m ə nfi, pis) t ə sir göst ə rir; - mutalizm – növl ə r bir-birind ə n ayr ı ld ı qda ya ş aya (mövcud ola) bilm ə z; - protokooperasiya (h ə mr ə ylik) – h ə r iki növ qrupla ş ma ə m ə l ə g ə tirir, qrupla ş ma onlar üçün faydal ı olsa da, onlar ayr ı ld ı qda da ya ş aya (mövcud ola) bil ə r; - kommensalizm – növün biri kommensal olub, bir yerd ə ya ş ad ı ğ ı ba ş qa növd ə n fayda al ı r, dig ə r növ is ə sahib olub, heç bir fayda götürmür (qar ş ı l ı ql ı dözüm); - amensalizm – növün biri amensal olub dig ə r növ onun böyüm ə v ə çoxalmas ı na t ə zyiq göst ə rir; - parazitlik – parazit növ öz sahibinin böyüm ə v ə çoxalmas ı n ı l ə ngidir v ə h ə tta onu m ə hv ed ə bil ə r; - y ı rt ı c ı l ı q – y ı rt ı c ı növ öz «qurban ı na» ( ş ikar ı na) hücum edir v ə onunla qidalan ı r. Növaras ı ə laq ə l ə r biotik qrupla ş malar ı n (biosenozlar ı n) mövcudlu ğ u ə sas ı nda yaran ı r. Antropogen faktorlar. İ nsan c ə miyy ə tinin f ə aliyy ə t formas ı olub, orqanizml ə rin h ə yat ı na birba ş a t ə sir göst ə rir v ə ya dolay ı s ı il ə ya ş ay ı ş mühitin ə bilavasit ə t ə sir göst ə rm ə kl ə . B əşə riyy ə t tarixi gedi ş ind ə ilk ə vv ə l ovçulu ğ un inki ş af ı , sonralar is ə k ə nd t ə s ə rrüfat ı , s ə naye, n ə qliyyat planetimizin t ə bi ə tini güclü d ə yi ş mi ş dir. Canl ı al ə m ə v ə bütvölükd ə biosfer ə antropogen faktorlar ı n t ə siri sür ə tl ə artmaqda davam edir v ə haz ı rk ı şə raitd ə çox vaxt hakimlik edir. İ ndiki dövrd ə Yerin canl ı al ə mi v ə orqanizml ə rin bütün növl ə rinin taleyi prakti- ki olaraq insan c ə miyy ə tinin ə lind ə olub antropogen amill ə rin t ə bi ə t ə t ə sirind ə n as ı l ı d ı r. Ekoloji faktorlar ı n ə ks ə riyy ə ti vaxta gör ə keyfiyy ə tc ə v ə k ə miyy ə tc ə d ə yi ş ir. M ə s ə l ə n, iqlim faktorlar ı (temperatur, i ş ı qland ı rma d ə r ə c ə si v ə s.) sutka, mövsüm, il ə rzind ə d ə yi ş ir. Vaxta gör ə münt ə z ə m olaraq t ə krar ə n d ə yi şə n faktorlar dövri faktorlar adlan ı r. Bura iqlim faktorlar ı ndan ba ş qa b ə zi hidroloji faktorlar (qabarma v ə ç ə kilm ə l ə r, b ə zi okean ax ı nlar ı ) da aiddir. Gözl ə nilm ə z ba ş ver ə n fak- torlar (vulkan püskürm ə si, y ı rt ı c ı lar ı n hücumu v ə s.) qeyri dövri faktorlar adlan ı r. Dövri v ə qeyri dövri faktorlar ı n ayr ı lmas ı orqanizml ə rin h ə yat şə raitin ə uy ğ unla ş mas ı n ı n öyr ə nilm ə sind ə mühüm ə h ə miyy ə t k ə sb edir. 2.1. Limitl əş dirici faktorlar, optimum qanunlar H ə r bir faktorun orqanizm ə müsb ə t t ə siri yaln ı z mü ə yy ə n h ə dd ə (dozada) olur. D ə yi ş k ə n faktorun t ə sirinin n ə tic ə si h ə r ş eyd ə n ə vv ə l onun t ə zahür gücünd ə n as ı l ı d ı r. Faktorun h ə m çat ı ş mayan (az), h ə m d ə art ı q miqdarda t ə siri f ə rdl ə rin h ə yat f ə aliyy ə tin ə m ə nfi t ə sir göst ə rir. Faktorun ə lveri ş li t ə sir gücü (dozas ı ) mü ə yy ə n növün or- qanizmi üçün ekoloji faktorun optimum zonas ı v ə ya sad ə c ə olaraq optimumu adlan ı r. Optimumdan k ə nara ç ı xma (sapma) güclü olduqca h ə min faktorun orqainizm ə m ə hvedici gücü yüks ə k olur (pessimum zonas ı ). Eko- loji faktorun maksimum v ə minimum dözümlülük rolu kritik nöqt ə say ı l ı r v ə bu nöqt ə d ə n k ə narda art ı q ya ş ay ı ş (h ə yat) mümkün olmay ı b ölüm ba ş lay ı r. Kritik nöqt ə l ə r aras ı ndak ı dözümlülük h ə ddi h ə r hans ı bir konkret fak- tora gör ə canl ı orqanizmin ekoloji valentliyi adlan ı r. Müxt ə lif növl ə rin nümay ə nd ə l ə ri h ə m optimum v ə ziyy ə tin ə , h ə m d ə ekoloji valentliyin ə gör ə bir-birind ə n k ə skin f ə rql ə nir. Mühitin abiotik faktorlara münasib ə ti bax ı m ı ndan geni ş ekoloji valentliyi göst ə rm ə k üçün faktorun ad ı na «evri» ön şə kilçisi ə lav ə edilir. Evriterm növl ə r – temperaturun böyük t ə r ə ddüdün ə davam g ə tir ə n, evriqal orqanizml ə r – mühitin duzlulu ğ unun v ə kimy ə vi t ə rkibinin çox d ə yi ş m ə sin ə döz ə n, evrioksibiontlar – suda oksigenin çox d ə yi ş m ə sin ə davam g ə tir ə n, evrion növl ə r – PH mühitinin çox d ə yi ş m ə sin ə davam g ə tir ə n növl ə r, ə ksin ə , faktorun böyük d ə yi ş m ə sin ə davam g ə tir ə bilm ə y ə n v ə ya dar ekoloji valentlik «steno» ön şə kilçisi il ə qeyd edilir. M ə s., stenoterm, stenoqal, stenotop, stenooksibiont orqanizml ə r. Ekoloji faktorlar aras ı nda h ə mçinin limitl əş dirici faktorlar ayr ı l ı r. Bu faktorlar mü ə yy ə n növ üçün ek- stremal hesab olunan şə raitd ə ya ş amaq imkan ı n ı m ə hdudla ş d ı r ı r. Limitl əş dirici faktorlar ı n ə h ə miyy ə ti haqq ı nda fikri ilk d ə f ə XIX ə srin ortalar ı nda alman aqrokimyaç ı s ı Y.Libix ir ə li sürmü ş dür. O, göst ə rmi ş dir ki, limitl əş dirilmi ş faktorlar (m ə s ə l ə n, istilik, i ş ı q, su) yaln ı z faktorun azl ı ğ ı (çat ı ş mazl ı ğ ı ) deyil, h ə m d ə onun bollu ğ u (izafiliyi) ola bil ə r. Y.Libix «minimum» qanununu mü ə yy ə n 32 etmi ş dir: m ə hsul minimum v ə ziyy ə td ə olan faktordan as ı l ı d ı r. M ə s ə l ə n, ə g ə r torpaqda faydal ı komponentl ə r bütövlükd ə tarazla ş d ı r ı lm ı ş sistem t əş kil edirs ə v ə yaln ı z fosfor minimum miqdardad ı rsa, bu faktor m ə hsulu azalda bil ə r. Lakin torpaqda mineral madd ə l ə r optimal miqdarda olduqca faydal ı oldu ğ u halda, onlar ı n h ə dsiz çox olmas ı da m ə hsulun azalmas ı na s ə b ə b olur. Dem ə li, faktorlar maksimum miqdarda oldu ğ u halda da limitl əş dirilmi ş faktor ola bil ə r. Bel ə likl ə , t ə l ə batla (optimum miqdarla) müqayis ə d ə özünün azl ı ğ ı (çat ı ş mazl ı ğ ı ) v ə h ə dsiz çoxlu ğ u (izafi- liyi) il ə orqanizmin inki ş af ı n ı m ə hdudla ş d ı ran faktorlar limitl əş dirici faktorlar adlan ı r. B ə z ə n bu faktorlara m ə hdudla ş d ı r ı c ı faktorlar da deyilir. Dem ə li, orqanizml ə r ekoloji minimum v ə ekoloji maksimumla xarakteriz ə olunur: bu iki miqdar (ölçü) aras ı ndak ı diapazonu tolerantl ı q hüdudu (tolerantl ı q qanunu) adland ı rmaq q ə bul edilmi ş dir (V. Ş elford, 1913). Y.Odum (1975) tolerantl ı q qanununu tamamlayan a ş a ğ ı dak ı m ə qamlar ı göst ə rir. 1. Orqanizm bir faktora gör ə geni ş , dig ə rin ə is ə dar diapazonda tolerantl ı ğ a malik ola bil ə r. 2. Bütün faktorlara qar ş ı geni ş diapazonlu ğ a malik olan orqanizml ə r ad ə t ə n geni ş yay ı lm ı ş d ı r. 3. H ə r hans ı növ üçün ekoloji faktorun biri üzr ə şə rait optimal deyils ə , dig ə r ekoloji faktora qar ş ı da tolerantl ı q diapazonu m ə hdudla ş a (darala) bil ə r. M ə s., azotun limitl əş dirilmi ş miqdar ı zaman ı tax ı l bitkisinin quraql ı ğ a davaml ı ğ ı a ş a ğ ı dü ş ür; azotun miqdar ı az olduqda solman ı n qar ş ı s ı n ı n al ı nmas ı na çox, azotun miqdar ı çox oldduqda is ə nisb ə t ə n az su t ə l ə b olunur. 4. Çoxalma dövrü ad ə t ə n kritik olur; bu dövrd ə bir s ı ra mühit faktorlar ı çox vaxt limitl əş dirilmi ş olur. Tolerant orqanizml ə r ə traf mühitin ə lveri ş siz d ə yi ş k ə nliyin ə olduqca dözümlü növl ə r hesab olunur. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|