Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Şə kil 1. Ekologiya elml ə rinin strukturu • Torpaqda, suda, havada z ə r ə rli madd ə l ə r toplan ı r. • Okean ı n s ə viyy ə si qalx ı r (ild ə 2 mm-d ə n 1 sm- ə q ə d ə r) • Bitki v ə heyvanlar ı n bilavasit ə m ə hv edilm ə si v ə antropogen mühitin onlara m ə nfi t ə siri, h ə mçinin yeni heyvan cinsl ə rinin v ə bitki çe ş idl ə rinin yarad ı lmas ı v ə onlar ı n yeni sah ə l ə r ə köçürülm ə si, n ə tic ə sind ə növ, popu- lyasiya v ə ekosisteml ə r s ə viyy ə l ə rind ə növ müxt ə liflikl ə rinin a ş a ğ ı dü ş m ə si (kasatla ş mas ı ) hesab ı na bitki örtüyü v ə heyvanat al ə minin t ə rkibi d ə yi ş ir. • Z ə r ə rli fiziki sah ə l ə rin (s ə s, infras ə s, elektromaqnit sah ə si) t ə siri yaran ı r v ə intensivliyi yüks ə lir. • Texnogen q ə zalar ı n v ə t ə bii f ə lak ə tl ə rin say ı , onlar ı n vurdu ğ u ziyanlar, ölümün say ı h ə r il 5-10 % art ı r. • H ə yat ı n (ya ş ay ı ş ı n) keyfiyy ə ti (genetik v ə yeni x ə st ə likl ə r, immun statusu) mü ə yy ə n d ə r ə c ə d ə pisl əş ir. Ekoloji tarazl ı ğ ı , onun mür ə kk ə b v ə bir-biril ə s ı x ı ba ğ l ı mexanizml ə rini, ə traf mühitin (t ə bi ə tin) insan ı n t ə sirin ə reaksiyas ı n ı , t ə bii sisteml ə r ə yol veril ə bil ə c ə k yükü bilm ə d ə n, y ə ni ekoloji biliy ə d ə rind ə n yiy ə l ə nm ə d ə n t ə bi ə td ə n, onun ehtiyatlar ı ndan s ə m ə r ə li istifad ə etm ə k, t ə bii mühiti h ə yat üçün yararl ı (davaml ı ) halda saxlama ğ ı proqnozla ş d ı rmaq mümkün deyildir. Bu bax ı mdan ekologiya elmin ə t ə l ə bat v ə maraq günü-günd ə n art ı r. «Ekologiya» termini canl ı orqanizml ə r aras ı nda v ə onlar ı n oldu ğ u mühitl ə qar ş ı l ı ql ı ə laq ə ni öyr ə n ə n biologiyan ı n bir bölm ə si kimi ilk d ə f ə 1866-c ı ild ə alman t ə b ə it ş ünas ı Ernest Hekkel t ə r ə find ə n ir ə li sürülmü ş dür. Qeyd etm ə k laz ı md ı r ki, tipik elmi f ə nn kimi ekologiya XX ə srin ə vv ə lind ə formala ş m ı ş d ı r, geni ş elmi istimaq ə t kimi is ə bu elm sah ə si yaln ı z 1960-c ı ill ə rin ortalar ı nda qiym ə tl ə ndirildi. Bu dövrd ə ilk d ə f ə insan ı n Yer üz ə rind ə ki f ə aliyy ə tinin n ə tic ə l ə ri n ə z ə ri c ə lb etdi v ə bu n ə tic ə l ə rin çox hallarda müsb ə t olmad ı ğ ı a ş kar olundu, «ekologiya» sözü dedikd ə ə traf mühitin v ə ziyy ə tini s ə ciyy ə l ə ndir ə n geni ş m ə lumatlar v ə onun insan ı n sa ğ laml ı ğ ı na t ə siri ba ş a dü ş üldü. T ə dris v ə elm sah ə l ə rind ə insan f ə aliyy ə tinin ekolojil əş dirm ə kd ə mü ə yy ə n ekoloji elml ə r sisitemi yarand ı . Haz ı rk ı dövrd ə geni ş eksperimental v ə n ə z ə ri materiallar ə sas ı nda ekologiya elmin ə t ə bii mühit v ə onun in- sanla - insan c ə miyy ə ti il ə qar ş ı l ı ql ı t ə siri haqq ı nda t ə bi ə t v ə sosial elml ə rin m ə lumatlar ı n ı birl əş dir ə n-sintez ed ə n kompleks elmi istiqam ə t kimi baxmal ı d ı r. Bununla ə laq ə dar ekologiya elminin xüsusi sah ə l ə ri meydana g ə l ə r ə k sür ə tl ə inki ş af etm ə y ə ba ş lad ı . ( şə kil 1,2.) 12 Şə kil 2. Ekoloji-t ə bi ə t elml ə rinin (f ə nl ə rinin) sxemi «Ekologiya, ə traf mühit v ə insan» kitab ı na a ş a ğ ı dak ı mövzular daxil edilmi ş dir: Dünyada, o cüml ə d ə n Az ə rbaycanda ekologiya elminin inki ş af tarixi; h ə yat mühiti v ə ekoloji faktorlar; müxt ə lif s ə viyy ə l ə rd ə (populyasiya, biosenoz, ekosistem, biosfer) t ə bii sisteml ə rin funksiyalar ı n ı n ə sas qanunauy ğ unluqlar ı , onlar ı n davaml ı ğ ı , m ə hsuldarl ı ğ ı , enerjisi v ə dig ə r xass ə l ə rini göst ə r ə n faktorlar, insan ekologiyas ı ; insan t ə r ə find ə n t ə bii ekosisteml ə rin f ə aliyy ə t prinsipl ə rinin pozulmas ı v ə onun ekoloji n ə tic ə l ə ri; ə traf mühitin (atmosfer, hidrosfer, litosfer, o cüml ə d ə n torpaq) ə sas çirkl ə ndiricil ə rinin ə trafl ı xarakteristikas ı v ə onlar ı n insan ı n sa ğ laml ı ğ ı na t ə siri; energetika v ə ekologiya; iqlimin qlobal d ə yi ş m ə si v ə onun t ə bii v ə sosial-iqtisadi n ə tic ə l ə ri, istilik (parnik) effekti, ozon t ə b ə q ə sini da ğ ı dan s ə b ə bl ə r, tur ş ya ğ ı ş lar, avtomobil n ə qliyyat ı n ı n tullant ı lar ı n ı n ə traf mühit ə v ə insan ı n sa ğ laml ı ğ ı na t ə siri; litosfer ə , o cüml ə d ə n torpa ğ a antropogen t ə sir: torpaq eroziyas ı , nitrat v ə nitritl ə rin insan sa ğ laml ı ğ ı na t ə siri, s ə hrala ş ma; bitki örtüyün ə antropogen t ə sirin n ə tic ə l ə ri, t ə bii otlaqlar ı n v ə ziyy ə ti, bioloji müxt ə liflik v ə onun deqradasiyas ı s ə b ə bl ə ri, d ə rman bitkil ə rind ə n istifad ə ; t ə bi ə tin müxt ə lif istiqam ə tl ə rd ə d ə yi ş dirilm ə si ( ə kinçilik, me şə d ə n istifad ə , süni su anbarlar ı n ı n yarad ı lmas ı , suvarma, bataql ı qlar ı n qurudulmas ı , heyvandarl ı ğ ı n intensivl əş dirilm ə si, tikinti i ş l ə ri) v ə insan sa ğ laml ı ğ ı ; biosfer ə xüsusi t ə sir növl ə ri (s ə s v ə elektromaqnit çirkl ə nm ə si) v ə onlar ı n insan sa ğ laml ı ğ ı na t ə siri; biosfer ə ekstremal t ə sirl ə rin (kütl ə vi q ı r ğ ı n silahlar ı , müharib ə l ə r, nüv ə silahlar ı , texnogen ekoloji q ə zalar) ə traf mühitd ə n ə tic ə l ə ri; t ə bii f ə lak ə tl ə rin (f ı rt ı na. z ə lz ə l ə , da ş q ı n, tropik tsiklonlar, sel v ə sürü ş m ə hadis ə l ə ri, quraql ı q, vulkanlar, kosmik f ə lak ə tl ə r v ə b.) n ə tic ə l ə ri; ə traf mühitin sosial faktorlar ı (siqaret ç ə km ə , nakromaniya v ə alkoqolizm) v ə onlar ı n insan ı n sa ğ laml ı ğ ı na t ə siri. «Ekologiya ə traf mühit v ə insan» kitab ı n ı n t ə rkibind ə göst ə ril ə n mövzular üzr ə MDB dövl ə tl ə rind ə v ə xaricd ə n əş r edilmi ş ə d ə biyyatlardan, h ə mçinin mü ə llifl ə rin şə xsi t ə dqiqatlar ı n ı n materiallar ı ndan istifad ə olunmu ş dur. Haz ı rda respublikam ı zda ekoloji mühitin pozulmas ı , me şə l ə rin, otlaqlar ı n, k ə nd t ə s ə rrüfat ı na yararl ı torpaqlar ı n azalmas ı , b ə zi yerl ə rd ə tamamil ə s ı radan ç ı xar ı lmas ı , şə h ə rl ə rd ə atmosfer havas ı n ı n, Kür, Araz v ə dig ə r çaylar ı n, X ə z ə rin, torpa ğ ı n çirkl ə nm ə si, bir s ı ra bitki v ə heyvan növl ə rinin bioloji müxt ə lifliyinin pozulmas ı v ə ya azalmas ı «Ekologiya» kitab ı na ehtiyac oldu ğ unu sübut edir. 13 «Ekologiya, ə traf mühit v ə insan» kitab ı ekoloqlar, bioloqlar, co ğ rafiya ş ünaslar, torpaq ş ünaslar, me şə çil ə r, geobotanikl ə r, k ə nd t ə s ə rrüfat ı , h ə mçinin t ə bii ehtiyatlardan istifad ə probleml ə ri v ə onlar ı n mühafiz ə si m ə s ə l ə l ə ri il ə m əşğ ul olan müt ə x ə ssisl ə r üçün n ə z ə rd ə tutulmu ş dur. Geni ş oxucu kütl ə sinin «Ekologiya, ə traf mühit v ə insan» kitab ı na ver ə c ə kl ə ri m ə sl ə h ə tl ə r v ə ya iradlara gör ə mü ə llifl ə r qabaqcadan öz t əşə kkürünü bildirir. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|