Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Üçüncü m
ə rh ə l ə (XX ə srin 50-ci ill ə rind ə n ba ş layaraq bu gün ə q ə d ə r olan dövr). XX ə srin ikinci yar ı s ı nda ə traf mühitin çirkl ə nm ə sinin intensivl əş m ə si v ə insan ı n t ə bi ə t ə t ə sirinin gücl ə nm ə si il ə ə laq ə dar eko- logiya elmi xüsusi ə h ə miyy ə t k ə sb edir. Bel ə v ə ziyy ə tin n ə tic ə sind ə ekologiya kompleks elm ə çevril ə r ə k t ə bii v ə ə traf mühitin qorunmas ı elmini d ə özünd ə c ə ml əş dirdi. Ciddi bioloji elmd ə n ekologiya bilikl ə rin tsiklin ə çevril ə r ə k özün ə co ğ rafiya, geologiya, kimya, fizika, sosiologiya, m ə d ə niyy ə t tarixi, iqtisadiyyat bölm ə l ə rini daxil etdi (Reymers, 1994). Ekologiyan ı n dünyada inki ş af ı n ı n müasir dövründ ə ki inki ş af ı xarici ölk ə l ə rin görk ə mli aliml ə ri Y.Odum, C.M.Andersen, E.Pianka, R.Riklefs, M.Biqon, A. Ş veyser, C.Xarper, R.Uitteker, N.Borlauq, T.Miller, B.Nebel v ə b. adlar ı il ə ba ğ l ı d ı r. Rusiya ekoloq almil ə rind ə n İ .P.Gerasimov, A.M.Qilyarov, V.Q.Qor ş qov, Y.A. İ zrael, Y.N.Kurajskovski, K.S.Losyev, N.N.Moiseyev, N.P. Naumov, N.F.Reymers, V.V.Rozanov, Y.M.Sviriyev, A.L.Yan ş in, İ .A. Ş ilov v ə b. göst ə rm ə k olar. Müasir m ə rh ə l ə d ə ekologiyan ı n inki ş af ı orqanizml ə rin sistemli ə laq ə si v ə f ə aliyy ə ti qanunlar ı n ı öyr ə nm ə kl ə yana ş ı , h ə m d ə t ə bi ə t v ə insan c ə miyy ə tinin qar ş ı l ı ql ı ə laq ə l ə rinin s ə m ə r ə li formalar ı n ı ə sasland ı rmal ı d ı r. Bel ə likl ə , ekoloji bilikl ə rin sosial rolu art ı r. Ekologiya sah ə sind ə fundamental t ə dqiqatlar ı n inki ş af ı n ı n ə sas m ə qs ə di xalq t ə s ə rrüfat ı n ı n a ş a ğ ı dak ı g ə rgin probleml ə ri il ə mü ə yy ə nl əş dirilir: ə traf mühitin v ə ziyy ə tini saxla- maq şə rtil ə istehsal ı intensivl əş dirm ə k v ə t ə bii resurslardan istifad ə nin iqtisadi effektivliyini yüks ə ltm ə k. T ə bii v ə süni qrupla ş malar ı n bioloji m ə hsuldarl ı ğ ı v ə sabitliyi m ə s ə l ə l ə ri ön plana ç ə kilir. Bu probleml ə r yaln ı z bütün ölk ə l ə rin ekoloqlar ı n ı n birg ə gücü il ə h ə ll oluna bil ə r. Odur ki, qlobal ekologiya sah ə sind ə beyn ə lxalq ə m ə kda ş l ı q geni ş h ə yata keçirilir. İ ndiki vaxtda insan ı n geni ş ekstensiv t ə s ə rrüfat f ə aliyy ə ti il ə ə laq ə dar olaraq geni ş böhran ı n t ə hlük ə liyi, planetar sistemin qeyri-b ə rab ə r ölçüd ə f ə lak ə tli d ə yi ş m ə si ayd ı n d ə rk edilir. Bu böhran ı n qar ş ı s ı n ı n al ı nmas ı mümkünlüyü yaln ı z ekoloji bilikl ə rin inki ş af ı ə sas ı nda tap ı la bil ə r. Ekoloji bilikl ə rin k ə s ə rli gücü t ə bii resurslardan düzgün istifad ə etm ə k, populyasiyan ı n say ı n ı nizamlamaq, k ə nd t ə s ə rrüfat ı probleml ə rinin yeni h ə llini v ə s ə naye istehsal ı n ı n t əş kilinin yeni prinsipl ə rini tapma ğ a köm ə k ed ə r. AZ Ə RBAYCANDA EKOLOG İ YA ELM İ N İ N TAR İ X İ Az ə rbaycanda ekologiya elminin ayr ı -ayr ı sah ə l ə rinin tarixi müxt ə lifdir. A ş a ğ ı da ekologiya il ə ba ğ l ı olan ə sas elm sah ə l ə rinin tarixi verilir. Co ğ rafiya sah ə si M ə lum oldu ğ u kimi ekologiya elmi co ğ rafiya elmi il ə s ı x ba ğ l ı d ı r. Bel ə ki, ekologiya canl ı orqanizml ə r aras ı nda v ə onlar ı n oldu ğ u co ğ rafi mühitl ə qar ş ı l ı ql ı ə laq ə haqq ı nda elmdir. Az ə rbaycan ə razisind ə co ğ rafiyaya aid ilkin m ə lumatlara q ə dim yunan co ğ rafiyaç ı s ı v ə tarixçisi Strabonun «Co ğ rafiya» adl ı ə s ə rind ə t ə sadüf olu- nur. Strabondan sonrak ı dövrl ə rd ə m əş hur co ğ rafiyaç ı lar v ə tarixçil ə r, o cüml ə d ə n Ə bdür R əş id Bakuvi (XV ə sr), Hac ı Zeynalabdin Ş irvani (XVIII-XIX ə srl ə r), Abbasqulu A ğ a Bak ı xanov (XIX ə sr), H ə s ə nb ə y Z ə rdabi (XIX-XX ə srl ə r) v ə ba ş qalar ı n ı n ə s ə rl ə rind ə Az ə rbaycan ı n co ğ rafi şə raiti haqq ı nda m ə lumatlara rast g ə lm ə k olar. 18 XX ə srin ə vv ə ll ə rind ə bir s ı ra ə cn ə bi v ə Az ə rbaycan aliml ə ri (Q.Abix, N.Qubkin, V.Dokuçayev, G. İ .Boqdanoviç, R.P.Reynqard, A.Qrosheym, İ .V.Fiqurovski, Qaf ı r-R əş ad, M.Baharl ı v ə b.) respublikam ı z ı n ə razisind ə co ğ rafiya elminin müxt ə lif istiqam ə tl ə ri üzr ə elmi t ə dqiqat i ş l ə ri aparm ı ş , iqlim ş ünasl ı q, sinoptik me- teorologiya, atmosfer fizikas ı , mikroiqlim ş ünasl ı q, zooiqlim ş ünasl ı q sah ə sind ə elmi ə s ə rl ə r yazm ı ş lar. Buna İ .V.Fiqurovskinin «Az ə rbaycan ı n iqlim rayonla ş d ı r ı lmas ı » (1926), «Kür-Araz hövz ə sinin iqlim oçerki», «Aqrometeorologiya» (1929), Ə . Ş ı xlinski v ə S.Kopelioviçin «Az ə rbaycan SSR iqliminin s ə ciyy ə si» v ə b. misal ola bil ə r. Co ğ rafiyan ı n müxt ə lif sah ə l ə ri üzr ə daha geni ş elmi t ə dqiqatlar 1945-ci ild ə n sonra Az ə rbaycan EA-da Co ğ rafiya İ nstitutu yarand ı qdan sonra apar ı ld ı . İ nstitutun strukturunda d ə yi ş iklik apar ı laraq geomorfologiya, paleoco ğ rafiya, land ş aft ş ünasl ı q, iqlim ş ünasl ı q, hidrologiya, x ə rit ə çilik, toponimika, X ə z ə r d ə nizi, me şə torpaq ş ünasl ı ğ ı , iqtisadi v ə sosial co ğ rafiya, t ə bi ə ti mühafiz ə ş öb ə l ə ri t əş kil olundu. Az ə rbaycanda co ğ rafiya elminin inki ş af ı nda Ə .M. Ş ı xlinski, Q.K.Gül, Ə .M ə d ə tzad ə , S.H.Rüst ə mov, B.A. Antonov, V.Q.Zavriyev, H.B. Ə liyev, H. Ə . Ə liyev, Ş .C. Ə liyev, B. Ə . Budaqov, Ə .C. Ə yyubov, N. Ş . Ş irinov, Ə .M.Hac ı zad ə , B.T. N ə zirova, N.K ə r ə mov, R.X.Piriyev, M.A.Müseyibov, A.A.Nadirov, Ə .V. M ə mm ə dov, Ş .Y.Göyçayl ı , Q.G.H ə s ə nov, R.M. M ə mm ə dov, Ş .B.X ə lilov v ə b. rolu böyük olmu ş dur. Co ğ rafiya İ nstitutunda sinoptik meterologiya ş öb ə si yarand ı qdan sonra Ə .A.M ə d ə tzad ə nin r ə hb ə rliyi alt ı nda kollektiv hava prosesl ə rinin oroqrafik şə raitl ə ə laq ə dar t ə tqiqi, iqlimi yaradan makroatmosfer prosesl ə rinin növl əş dirilm ə si, t ə bii sinoptik iqlim f ə sill ə rinin, güclü kül ə kl ə r, tufan, dolu, leysan ya ğ ı ş lar ı , ş idd ə tli ş axtalar, quraql ı q kimi hadis ə l ə rin ə m ə l ə g ə lm ə mexanizminin t ə krarlanmas ı n ı n öyr ə nilm ə si, eyni za- manda X ə z ə r d ə nizi üz ə rind ə ba ş ver ə n prosesl ə rin t ə dqiqi il ə m əşğ ul olmu ş dur. Respublikam ı zda aqroiqlim ş ünasl ı q sah ə sind ə geni ş t ə dqiqatlar Ə .A.M ə d ə tzad ə d ə n sonra Ə .C. Ə yyubov t ə r ə find ə n apar ı lm ı ş d ı r. 1981-ci ild ə n ba ş layaraq X. Ş .R ə himov, N.D.Ulxanl ı , M.S.H ə s ə nov, V.Babayeva v ə b. t ə dqiqatç ı lar tax ı l bitkil ə ri, pamb ı q, üzüm, nar, ə ncir, çay, yay v ə q ı ş otlaqlar ı , d ə nizk ə nar ı v ə da ğ kurortlar ı nda aqroiqlim v ə mikroiqlim şə raitini v ə ehtiyatlar ı n ı öyr ə nmi ş v ə aqroiqlim rayonla ş d ı r ı lmas ı n ı t ə rtib etmi ş l ə r. İ lk d ə f ə olaraq Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|