Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Birinci m ə rh ə l ə
|
14 I F Ə S İ L EKOLOG İ YA ELM İ N İ N İ NK İŞ AF TAR İ X İ Ekologiyan ı n tarixi kökl ə ri çox q ə dim dövrl ə r ə gedib ç ı x ı r. Canl ı orqanizml ə rin h ə yat ı , onlar ı n xarici mühitd ə n – onu ə hat ə ed ə n üzvi v ə qeyri-üzvi mühitd ə n as ı l ı olmas ı , heyvan v ə bitkil ə rin yay ı lmas ı xarakteri haqq ı nda m ə lumatlara h ə l ə eram ı zdan ə vv ə lki dövrl ə rd ə rast g ə linir. H ə l ə Aristotel (e. ə . 384-322), Böyük Pliney (23-79 e. ə ), R.Boykonun (1627-1691) ə s ə rl ə rind ə ya ş ay ı ş mühitinin orqanizml ə rin h ə yat ı nda ə h ə miyy ə ti v ə onlar ı n mü ə yy ə n ya ş ay ı ş yerind ə m ə skunla ş mas ı m ə s ə l ə l ə rin ə toxunulur. Antik filosof Aristotel (384-322 e. ə ) 500-d ə n art ı q ona m ə lum olan heyvan növünü t ə svir etmi ş , onlar ı n davran ı ş lar ı haqq ı nda (m ə s. bal ı qlar ı n miqrasiyas ı v ə q ı ş yuxusu, qu ş lar ı n köçm ə si, heyvanlar ı n qurucu f ə aliyy ə tind ə n, qu qu ş unun parazitizmind ə n, mür ə kk ə bböc ə yinin özünü mühafiz ə üsulundan) yazm ı ş d ı r. Aristotelin ş agirdi, «botanikan ı n atas ı » say ı lan Teofrast Ereziyski (371-280 e. ə ) müxt ə lif şə raitl ə rd ə bitkil ə rin xüsusiyy ə tl ə ri, onlar ı n forma v ə xüsusiyy ə tl ə rinin torpaq v ə iqlimd ə n as ı l ı l ı ğ ı haqq ı nda m ə lumatlar vermi ş dir. İ ntibah epoxas ı nda, yeni ölk ə l ə rin müst ə ml ə k ə çiliyi dövründ ə böyük co ğ rafi k əş fl ə r v ə sistematikan ı n inki ş af ı ba ş lad ı . Bitki v ə heyvanlar ı n t ə sviri, onlar ı n xarici v ə daxili qurulu ş u, forma müxt ə lifliyi ilk inki ş af m ə rh ə l ə sind ə bioloji elmin ba ş l ı ca m ə zmunu idi. İ lk sistematikl ə rd ə n A.Sezalpin (1519-1603), D.Rey (1623- 1705), J.Turnefor (1656-1708) v ə ba ş qalar ı bitkil ə rin bitm ə v ə ya bec ə rm ə şə raitind ə n as ı l ı olmas ı n ı göst ə rmi ş l ə r. Ümumiyy ə tl ə , ekologiyan ı n inki ş af tarixini üç ə sas m ə rh ə l ə y ə bölm ə k olar. Birinci m ə rh ə l ə – ekologiyan ı n bir elm kimi yaranma v ə t əşə kkülü (XIX ə srin 60-c ı ill ə rin ə q ə d ə r). Bu m ə rh ə l ə d ə canl ı orqanizml ə rin m ə skunla ş d ı ğ ı yerin mühiti il ə qar ş ı l ı ql ı ə laq ə si haqq ı nda m ə lumatlar toplanm ı ş , ilk elmi yekunlar haz ı rlanm ı ş d ı r. XVII-XVIII ə srl ə rd ə ekoloji m ə lumatlar ayr ı -ayr ı canl ı orqanizml ə r ə h ə sr olunur, onlar ı n bioloji t ə svirl ə ri yerin ə yetirilir. M ə s. A.Reomyurun ə s ə rl ə ri h əşə ratlara (1734), L.Tramblenin ə s ə rl ə ri is ə hidra v ə m ş ankalara (1744) h ə sr olunur. Ekoloji yana ş man ı n elementl ə rin ə rus aliml ə rinin – İ . İ .Lepexinin, A.F.Middendorfun, S.P.Kra ş ennikovun, frans ı z alimi L.Byuffonun, İ sveç t ə bi ə t ş ünas ı K.Linneyin, alman alimi Q.Yeqer v ə b. ə s ə rl ə rind ə rast g ə linir. XVII ə srd ə Rusiyan ı n bir s ı ra ölk ə l ə rin ə s ə yah ə tl ə r edildi. S.P.Kra ş ennikov, İ . İ .Lepexin, P.S.Pallas v ə ba ş qa rus coo ğ raflar ı v ə t ə bi ə t ş ünaslar ı iqlim, bitki örtüyü v ə heyvanat al ə minin Rusiyan ı n geni ş ə razisinin müxt ə lif yerl ə rind ə qar ş ı l ı ql ı ə laq ə li d ə yi ş m ə sini göst ə rmi ş l ə r. P.S.Pallas özünün çox mühüm «Zooco ğ rafiya» ə s ə rind ə 151 m ə m ə li v ə 425 qu ş növünün h ə yat t ə rzini, h ə mçinin miqrasiya, q ı ş (yay) yuxusu, qohum növl ə rin qar ş ı l ı ql ı ə laq ə l ə ri v ə s. bioloji hadis ə l ə rin t ə svirini verir. Frans ı z t ə bi ə t ş ünas ı Y.Byuffona (1707-1788) gör ə bir növün ba ş qas ı na çevrilm ə sinin ə sas s ə b ə bl ə ri « İ qlimin temperaturu, qidan ı n keyfiyy ə ti v ə ə hlill əş dirm ə nin t ə siridir». İ lk evolyusiya t ə liminin mü ə llifi Lan- Batist-Lamark (1744-1829) orqanizml ə rin uy ğ unla ş ma d ə yi ş g ə nliyinin, heyvan v ə bitkil ə rin evolyusiyas ı n ı n ə n mühüm s ə b ə bi «xarici hadis ə l ə rin» t ə siri oldu ğ unu göst ə rmi ş dir. H ə min dövrd ə L.Lamark (1744-1829) v ə T.Maltus (1766-1834) ilk d ə f ə olaraq insanlar ı n t ə bi ə t ə t ə sirinin neqativ n ə tic ə l ə rinin mümkünlüyü haqq ı nda b əşə riyy ə t ə x ə b ə rdarl ı q edirdi. Ekoloji t ə f ə kkürün sonrak ı inki ş af ı XIX ə srin ə vv ə lind ə bioco ğ rafiyan ı n peyda olmas ı na s ə b ə b oldu. Aleksandr Qumboldtun (1807) ə s ə rl ə ri bitki co ğ rafiyas ı nda yeni ekoloji istiqam ə t t ə yin etdi. A.Qumboldt elm ə bel ə t ə s ə vvür ir ə li sürdü ki, land ş aft ı n «fizionomiyas ı n ı » bitki örtüyünün xarici görk ə mi mü ə yy ə nl əş dirir. O, qeyd edir ki, zonal v ə ş aquli qur ş aql ı q co ğ arfi şə raitind ə bitkil ə rin müxt ə lif taksonomik qruplar ı nda b ə nz ə r «Fizionomik» formalar, y ə ni eyni xarici görünü ş yaran ı r; bu formalar ı n paylanmas ı v ə nisb ə ti il ə fiziki-co ğ rafi mühitin spesifikas ı haqda mühakim ə yürüdülür. Bu dövrd ə iqlim faktorlar ı n ı n heyvanlar ı n yay ı lmas ı na v ə biologiyas ı na t ə sirin ə h ə sr olunmu ş ilk xüsusi ə s ə rl ə r meydana g ə ldi. Alman zooloqu Q.Qloqerin (1833) iqlimin t ə siri il ə qu ş lar ı n d ə yi ş m ə si, Danimarkal ı T.Faberin (1826) ş imal qu ş lar ı n ı n bioloji xüsusiyy ə tl ə ri, K.Berqman ı n (1848) istiqanl ı heyvanlar ı n ölçül ə rinin d ə yi ş m ə sinin co ğ rafi qanunauy ğ unlu ğ u ə s ə rl ə ri buna misal ola bil ə r. A.Dekandol «Bitkil ə rin co ğ rafiyas ı » (1855) ə s ə rind ə mühitin ayr ı -ayr ı faktorlar ı n ı n (temperatur, rütub ə tlik, i ş iq, torpaq tipi, yamac ı n c ə h ə ti) bitkil ə r ə t ə sirini ə trafl ı t ə svir etmi ş v ə bitkil ə rin heyvanlara nisb ə t ə n yüks ə k ekoloji plastikliyin ə diqq ə t yetirmi ş dir. 1798-ci ild ə T.Maltus populyasiyan ı n eksponent t ə nliyini t ə svir etdi v ə onun ə sas ı nda özünün demoqrafik konsepsiyas ı n ı qurdu. L.B.Lamark «Hidrogeologiya» ə s ə rind ə biosfer haqq ı nda faktiki t ə s ə vvür yaratd ı . Frans ı z h ə kimi V.Edvards ı n (1824) «Fiziki faktorlar ı n h ə yata t ə siri» kitab ı ekoloji v ə müqayis ə li fiziologiyan ı n 15 ba ş lan ğ ı c ı n ı qoydu, L.Libix (1840) is ə m əş hur «Minimum qanununu» yaratd ı , o, müasir ekologiyada da h ə l ə öz ə h ə miyy ə tini itirm ə mi ş dir. İ kinci m ə rh ə l ə (XIX ə srin 60-c ı ill ə rind ə n sonrak ı dövr). Bu m ə rh ə l ə d ə ekologiya elmin müst ə qil sah ə si kimi formala ş ı r. M ə rh ə l ə nin ba ş lan ğ ı c ı rus aliml ə ri K.F.Rulye (1814-1858), N.A.Seversov (1827-1855) v ə V.V. Dokuçayevin (1846-1903) ə s ə rl ə ri il ə ə lam ə tdar oldu, onlar ilk d ə f ə ekologiyan ı n bir s ı ra prinsipl ə rini v ə anlay ı ş lar ı n ı ə sasland ı rd ı , onlar ı n t ə dqiqat n ə tic ə l ə ri v ə elmi fikirl ə ri indiki dövr ə kimi öz ə h ə miyy ə tini itirm ə mi ş dir. T ə sadüfi deyildir ki, Amerika ekoloqu Y.Odum (1975) V.V.Dokuçayevi ekologiyan ı n banil ə rind ə n biri saym ı ş d ı r. XIX ə srin 70-ci ill ə rinin sonunda alman hidrobioloqu K.Mebius (1877) biosenoz haqq ı nda mühüm anlay ı ş ir ə li sürür v ə onu mü ə yy ə n mühit şə raitind ə orqanizml ə rin qanunauy ğ un ə laq ə l ə nm ə si (birl əş m ə si) hesab edir. Moskva Universitetinin professoru Karl Franseviç Rulye 1841-1858-ci ill ə r ə rzind ə praktiki olaraq ekologiyan ı n prinsipial probleml ə rinin tam siyah ı s ı n ı vermi ş , lakin bu elmi adland ı rmaq üçün ifad ə li termini tapa bilm ə mi ş dir. O, ilk olaraq orqanizm v ə mühitin qar ş ı l ı ql ı ə laq ə si prinsipini d ə qiq t ə yin etmi ş dir. Heç bir üzvi canl ı orqanizm öz-özün ə ya ş am ı r; h ə r biri onun üçün xarici al ə ml ə qar ş ı l ı ql ı t ə sird ə oldu ğ u üçün ya ş ama ğ a c ə lb olunur v ə ya ş ay ı r. Bu ünsiyy ə t qanunudur v ə ya h ə yat ba ş lan ğ ı c ı n ı n ikiliyidir (iki t ə r ə fliliyidir), bu onu göst ə rir ki, h ə r bir canl ı h ə yata (ya ş ama ğ a) imkan ı qism ə n özünd ə n, qism ə n d ə xaricd ə n al ı r. Bu prinsipi inki ş af etdir ə r ə k K.F.Rulye mühitl ə qar ş ı l ı ql ı ə laq ə ni iki kateqoriyaya bölür: «f ə rdi ya ş ay ı ş hadis ə si» v ə «ümumi ya ş ay ı ş hadis ə si», bu, orqanizm s ə viyy ə sind ə v ə populyasiya v ə biosenoz s ə viyy ə sind ə ekoloji prosesl ə rin müasir t ə s ə vvürün ə uy ğ un g ə lir. Rulye çap olunmu ş mühazir ə l ə rind ə v ə m ə qal ə l ə rind ə d ə yi ş k ə nlik, adaptasiya, miqrasiya, insan ı n t ə bi ə t ə t ə siri kimi probleml ə r ir ə li sürürdü. Orqanizml ə rin mühitl ə qar ş ı l ı ql ı ə laq ə mexanizml ə rini Rulye Ç.Darvinin klassik prinsipl ə rin ə yax ı n mövqed ə müzakir ə edirdi, ona gör ə d ə onu h ə qiq ə t ə n Darvinin s ə l ə fi hesab etm ə k olar. O, zoologiyada xüsusi istiqam ə tin – heyvanlar ı n h ə yat ı n ı n h ə rt ə r ə fli öyr ə nilm ə si, onlar ı n ə traf al ə ml ə mür ə kk ə b qar ş ı l ı ql ı ə laq ə sinin a ş kar edilm ə si m ə s ə l ə l ə rinin t ə dqiqinin inki ş af etdirilm ə sini geni ş t ə bli ğ edirdi. Bel ə likl ə , K.F.Rulye heyvanlar ı n geni ş ekoloji t ə dqiqat sistemini, onun ə sas ı nda «zoologiya»n ı i ş l ə yib haz ı rlam ı ş , tipik ekoloji m ə zmunda bir s ı ra ə s ə rl ə r, m ə s ə l ə n, su, yerüstü v ə e ş ici onur ğ al ı lar ı n ümumi xüsusiyy ə tl ə rinin tipl ə r ə ayr ı lmas ı n ı v ə b. yazm ı ş d ı r. K.F.Rulyenin bax ı ş lar ı onun ş agirdl ə rinin t ə dqiqatlar ı n ı n istiqam ə tin ə v ə xarakterin ə d ə rind ə n t ə sir göst ə rmi ş dir. Onun ş agirdl ə rind ə n biri olan N.A.Seversov (1827-1885) ilk d ə f ə Rusiyada ayr ı ca bir regionun d ə rin ekoloji t ə dqiqat ı ə sas ı nda «Voronej quberniyas ı n ı n v ə h ş i heyvan, qu ş v ə h əşə ratlar ı n ı n h ə yat ı nda dövri hadis ə l ə r» adl ı ə s ə r çap etdirdi. Üzvi al ə min ə sas evolyusiya faktorlar ı n ı n a ş kar edilm ə si il ə Ç.Darvin (1809-1882) ekologiyan ı n ə saslar ı n ı n inki ş af ı na mühüm qiym ə tli h ə diyy ə ba ğ ı ş lad ı . Evolyusiya mövqeyind ə n Ç.Darvinin «ya ş amaq u ğ runda mübariz ə » ifad ə sini canl ı al ə min xarici al ə ml ə , abiotik mühitl ə v ə bir-birl ə ri il ə , y ə ni mühitl ə qar ş ı l ı ql ı ə laq ə si kimi izah etm ə k olar. 1859-cu ild ə Ç.Darvinin «T ə bii seçm ə yolu il ə növün m ə n şə yi v ə ya h ə yat u ğ runda mübariz ə d ə yararl ı cinsl ə rin saxlanmas ı » kitab ı ç ı x ı r. Ç.Darvin göst ə rirdi ki, t ə bi ə td ə «ya ş ay ı ş (h ə yat) u ğ runda mübariz ə » t ə bii seçm ə y ə g ə tirib ç ı xar ı r, y ə ni bu mübariz ə evolyusiyan ı n h ə r ə k ə td ə olan faktorudur. Ekologiya termini bird ə -bir ə yaranmay ı b v ə o, yaln ı z XIX ə srin sonunda ümumi t ə sdiqini ald ı . XIX ə srin ikinci yar ı s ı nda ekologiyan ı n ə sas m ə zmunu ə sas ə n heyvan v ə bitkil ə rin h ə yat t ə rzinin, onlar ı n iqlim şə raitin ə (temperatur, i ş ı q rejimi, rütub ə tlilik v ə s.) adaptasiyan ı n öyr ə nilm ə si idi. Bu sah ə d ə bir s ı ra mühüm ümumi n ə tic ə l ə r ç ı xar ı ld ı . A.Qumboltun «fizionomik» istiqam ə tini davam etdir ə r ə k Danimarka botaniki A.N.Beketov (1825-1902) bitkil ə rin co ğ rafi yay ı lmas ı il ə , onlar ı n anatomik v ə morfoloji qurulu ş lar ı n ı n xüsusiyy ə tl ə ri aras ı ndak ı ə laq ə ni a ş kar etdi v ə ekologiyada fizioloji t ə dqiqatlar ı n ə h ə miyy ə tini göst ə rdi. A.F.Middendorf Arktika heyvanlar ı n ı n qurulu ş unun ümumi xüsusiyy ə tl ə rini v ə h ə yat ı n ı öyr ə n ə r ə k Qumboltun t ə limini zooloji obyektd ə öyr ə nilm ə sinin ə sas ı n ı qoydu. D.Allen (1877) Ş imali Amerika m ə m ə li heyvanlar ı n ı n v ə qu ş lar ı n iqlimin co ğ rafi d ə yi ş ilm ə sil ə ə laq ə dar b ə d ə nl ə rinin v ə hiss ə l ə rinin proporsiyas ı n ı (nisb ə tini) v ə r ə nginin d ə yi ş m ə si üzr ə bir s ı ra ümumi qanunauy ğ unluqlar ı a ş kar etdi. Alman bioloqu-t ə kamülçü Ernst Hekkel (1834-1919) ilk d ə f ə olaraq ekologiya elmini biologiyan ı n müst ə qil v ə mühüm sah ə si kimi ay ı raraq ona ekologiya ad ı n ı verdi (1866). Özünün «Orqanizml ə rin ümumi morfologiyas ı » kapital ə s ə rind ə o yaz ı rd ı : Ekologiya dedikd ə biz t ə bi ə tin iqtisadiyyat ı na aid olan bilikl ə rin c ə mi kimi ba ş a dü ş ürük: ekologiya heyvanlar ı n onu ə hat ə ed ə n mühitl ə (h ə m üzvi, h ə m d ə qeyri-üzvi) qar ş ı l ı ql ı ə laq ə l ə rinin bütün m ə cmusunu, h ə r ş eyd ə n ə vv ə l t ə masda oldu ğ u heyvan v ə bitkil ə rl ə bilavasit ə v ə ya dostluq v ə ya dü ş m ə nçilik ə laq ə l ə rini öyr ə nir. Bir sözl ə , ekologiya bütün mür ə kk ə b qar ş ı l ı ql ı ə laq ə l ə ri öyr ə nir, bu ə laq ə l ə ri Darvin «ya ş amaq u ğ runda mübariz ə »ni tör ə d ə n şə rait adland ı rm ı ş d ı r. 16 Dokuçayevin t ə dqiqatlar ı Q.F.Morozov t ə r ə find ə n davam etdiril ə r ə k «Me şə haqq ı nda t ə lim» ə s ə rind ə me şə nin ekologiyas ı n ı n ə sas ı n ı qoydu. Sonralar Q.N.V ı sotskinin i ş l ə ri me şə nin ekologiyas ı elmini z ə nginl əş dirdi. XX ə srin ə vv ə ll ə rind ə hidrobioloqlar, fitosenoloqlar, botanikl ə r v ə zooloqlar ı n ekoloji m ə kt ə bl ə ri formala ş ı r, onlar ı n h ə r birind ə ekoloji elmin mü ə yy ə n t ə r ə fl ə ri inki ş af etm ə y ə ba ş lad ı . Brüsseld ə III Botanika konfrans ı nda (1910) bitki ekologiyas ı r ə smi olaraq f ə rdl ə rin ekologiyas ı na (autekologiya) v ə qrupla ş malar ı n ekologiyas ı na (sinekologiya) parçaland ı . Bel ə bölgü heyvan ekologiyas ı v ə ümumi ekologiyaya da aid edildi. Müst ə qil bir elm kimi ekologiya 1920-ci ill ə rin ə vv ə lind ə q ə ti formala ş d ı . Bu dövrd ə Amerika alimi Ç.Adams (1913) ilk ekoloji m ə lumat ı – heyvanlar ı n ekologiyas ı n ı n öyr ə nilm ə sin ə dair d ə rslik, V. Ş elvordun yerüstü heyvanlar ı n qrupla ş malar ı (1913), S.A.Zernovun hidrobiologiya (1913) üzr ə v ə dig ə r aliml ə rin (Ç.Elton, 1927; R.Qessa, 1924; K.Raunkor, 1929) ekoloji m ə lumatlar ı meydana g ə ldi. 1913-1920-ci ill ə rd ə ekoloji elmi c ə miyy ə tl ə r t əş kil olundu, ekologiyaya dair m ə cmu ə l ə rin ə sas ı qoyuldu, universitetl ə rd ə ekologiya f ə nni t ə dris olunma ğ a ba ş lad ı . Görk ə mli rus alimi V. İ ,Vernadski biosfer haqq ı nda fundamental t ə lim yaratd ı . 1926-c ı ild ə onun «Biosfer» adl ı kitab ı çap olunur, orada ilk olaraq canl ı orqanizml ə rin bütün növl ə rinin m ə cmusunun – «canl ı madd ə l ə rin» planetar rolu göst ə rilir. Rusiyada populyasiya ekologiyas ı n ı n inki ş af ı na S.A.Seversov, S.S. Ş vars, N.P.Naumov, Q.A.Viktorov böyük yenilik g ə tirdi. Onlar ı n ə s ə rl ə ri bu elm sah ə sinin müasir v ə ziyy ə tini mü ə yy ə nl əş dirir. Bitkil ə rd ə populyasiyan ı n t ə dqiqinin ba ş lan ğ ı c ı n ı L.N.Sinski (1948) qoydu, o, növl ə rin ekoloji v ə co ğ rafi polimorfizmin ə ayd ı nl ı q g ə tirdi. Bitkil ə rin populyasiya ekologiyas ı haqq ı nda bir s ı ra m ə s ə l ə l ə r T.A.Rabotnov A.A.Uranov v ə onlar ı n davamç ı lar ı t ə r ə find ə n i ş l ə nib haz ı rlanm ı ş d ı r. Populyasiya qanunauy ğ unlu ğ unun öyr ə nilm ə si növün biosenozda rolunun, qrupla ş man ı n struktur t əş kilinin d ə rk edilm ə sin ə köm ə k etdi. Ekoloji v ə t ə kamül m ə s ə l ə l ə rini s ı x ə laq ə l ə ndir ə n s ə m ə r ə li «ekoloji s ı ğ ı nacaq» («ekoloji ni ş a») konsepsiyas ı yarand ı . Onun haz ı rlanmas ı nda q ə rb aliml ə rinin (C.Qrinnel, Ç.T.Elton, R.Makartur, D.Xatçinson v ə Q.F.Qauzenin) mühüm xidm ə tl ə ri az olmam ı ş d ı r. Heyvanlar ı n morfoloji v ə t ə kamül ekologiyas ı n ı n inki ş af ı nda M.S.Qilyarovun (1949) böyük xidm ə ti olmu ş dur, onun fikrinc ə , bu ğ umayaql ı lar ı n qurunu z ə bt etm ə sind ə torpaq keçid mühit olmu ş dur. İ .S.Serebryakov t ə r ə find ə n çiç ə kli bitkil ə rin h ə yati formalar ı n ı n yeni d ə rin t ə snifat ı yarad ı lm ı ş d ı r. Paleoe- kologiya elmi meydana g ə ldi, onun v ə zif ə si m ə hv olmu ş formalar ı n h ə yat t ə rzi ə ksinin ( şə klinin) b ə rpa edilm ə sidir. 1930-40-c ı ill ə rd ə ekologiyada t ə bii ekosisteml ə rin t ə dqiqind ə prinsipc ə yeni yana ş ma ə m ə l ə g ə ldi. 1935-ci ild ə ingilis alimi A.Tensli ekosistem anlay ı ş ı n ı ir ə li sürdü, 1942-ci ild ə V.N.Sukaçov biogeosenoz anlay ı ş ı n ı ə sasland ı rd ı . 1930-cu ill ə rd ə çox ş ax ə li t ə dqiqatlar v ə müzakir ə l ə rd ə n sonra biosenologiya sah ə sind ə ə sas n ə z ə ri m ə lumatlar (biosenozlar ı n s ə rh ə di v ə strukturu, sabitlik d ə r ə c ə si, bu sistemin özünüt ə nziml ə m ə si mümkünlüyü) yarand ı . Ümumi biosenologiya ideyas ı n ı n inki ş af ı nda fitosenoloji t ə dqiqatlar ı n – Rusiyada V.N. Ş ennikov, B.A.Keller, V.V.Alexin, L.Q.Ramenski, A.P. Ş ennikov, Amerikada F.Klements, Danimarkada K.Raunkiyer, İ sveçd ə Q.Dyu Riye. İ sveçr ə d ə İ .Braun-Blanke v ə b. böyük rolu olmu ş dur. Qrupla ş malar ı n morfoloji (fiziono- mik), ekoloqo-morfoloji, dinamik v ə b. xüsusiyy ə tl ə ri ə sas ı nda bitkil ə rin müxt ə lif t ə snifat sistemi yarad ı ld ı , fitosenozlar ı n strukturu, m ə hsuldarl ı ğ ı , dinamik ə laq ə l ə ri öyr ə nildi, ekoloji indikatorlar haqq ı nda t ə s ə vvürl ə r (anlay ı ş lar) haz ı rland ı . Bitki ekologiyas ı n ı n fizioloji ə saslar ı üzr ə K.A. Timiryazevin ə n ə n ə sini davam etdir ə r ə k N.A.Maksimov çox qiym ə tli yenilikl ə r ir ə li sürdü. 1930-40-c ı ill ə rd ə heyvanlar ı n ekologiyas ı haqq ı nda K.Frideriksin (1930), F.Bodenqeymerin (1938), D.N. Ko ş karovun (1938) v ə b. yeni m ə lumatlar ı peyda oldu. V.N.Sukaçovdan sonra qlobal ekologiyan ı n inki ş af ı nda biosenozlar ı n öyr ə nilm ə si üzr ə geobotaniki t ə dqiqatlar ı L.M.Lavrenko (1949, 1971 v ə b.) aparm ı ş , müxt ə lif bitki örtüyünün bioloji kütl ə sini v ə m ə hsuldarl ı ğ ı n ı n öyr ə nilm ə si N. İ .Bazilyeviç v ə L.Y.Rodina (1967 v ə b.) t ə r ə find ə n yerin ə yetirilmi ş dir. Torpaq ş ünasl ı q sah ə sind ə V.V.Dokuçayevin ideyalar ı n ı İ .P.Gerasimov (1945, 1960 v ə b.) inki ş af etdir ə r ə k torpaq örtüyünü biosferin bir elementi kimi öyr ə nmi ş dir. Bu istiqam ə td ə i ş l ə r V.R.Volobuyev ə (1953 v ə b.) v ə V.A.Kovdaya (1973 v ə b.) da m ə xsusdur, onlar torpaq ə m ə l ə g ə lm ə prosesl ə rini xarici faktorlarla ə laq ə li öyr ə nmi ş l ə r. 17 Co ğ rafi zonalar ı n formala ş mas ı n ı n t ə bii prosesl ə rin qar ş ı l ı ql ı t ə sirinin n ə tic ə si oldu ğ unu A.A.Qriqoryev (1966 v ə b.) öz ə s ə rl ə rind ə göst ə rmi ş dir. Onun t ə dqiqatlar ı nda t ə bii zonalar ı n iqlimin elementl ə rind ə n - gün əş radiasiyas ı v ə ya ğ ı nt ı lar ı n miqdar ı ndan as ı l ı l ı ğ ı mü ə yy ə n edilmi ş dir. Biosferin t ə kamülünün qanunauy ğ unlu ğ u A.P.Vinoqradov (1967 v ə b.), K.K.Markov (1960 v ə b.), A. İ .Oparin (1957 v ə b.) ə s ə rl ə rind ə öyr ə nilmi ş dir. S.S. Ş vars (1973) canl ı orqanizml ə rin t ə kamül mexanizmini t ə dqiq etmi ş dir. Biosferin antropogen d ə yi ş m ə si kimi aktual problem bir çox t ə dqiqatlar ı n diqq ə tini c ə lb etmi ş dir. D.L.Armand (1966), Y.K.Fyodrov (1972), Y.A. İ zrail (1974) v ə b. rus aliml ə rinin monoqarfiyalar ı bu m ə s ə l ə y ə h ə sr olunmu ş dur. Xarici t ə dqiqatç ı lardan P.Dyuvino Tanq (Duvigneand et Tanghe, 1968), B.Kommoner (Com- moner, 1971), K.Uat (Watt, 1968) v ə b. monoqrafiyalar ı da bu problem ə h ə sr edilmi ş dir. Qurunun v ə okeanlar ı n su balans ı haqq ı nda «Dünyan ı n su balans ı v ə Yerin su ehtiyatlar ı » adl ı kollektiv monoqrafiyada v ə M. İ .Lvoviçin (1974 v ə b.) ə s ə rl ə rind ə geni ş material verilir. Qlobal ekoloji probleml ə ri öyr ə nm ə k üçün M. İ .Bud ı ko (1956, 1974 v ə b.) v ə Y.Odumun (1971 v ə b.) ə s ə rl ə rind ə n istifad ə olunmu ş dur. Geoekologiyan ı n inki ş af ı nda V.B.Soçava, V.S.Preobrajenski, T.D.Aleksandrova, K.M.Petrov, A.A.Veliçko, Q.N.Qolubev (1999), sosial ekologiyan ı n inki ş af ı nda is ə E.V.Qirusov, V.A.Los, N.M.M ə mm ə dov, Y.A.Markov v ə b. aliml ə rin böyük rolu olmu ş dur. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|