Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
| land
ş aft ı n formala ş mas ı nda neotektonik h ə r ə k ə tl ə rin roluna dair bir s ı ra problem m ə s ə l ə l ə r kompleks şə kild ə h ə ll edilmi ş dir. (Budaqov, 1973). Co ğ rayia İ nstitutunun ə m ə kda ş lar ı t ə r ə find ə n Az ə rbaycan Respublikas ı n ı n ayr ı -ayr ı regionlar ı üzr ə müxt ə lif miqyaslarda land ş aft x ə rit ə l ə ri t ə rtib edilmi ş dir. Az ə rbaycanda çay sular ı n ı n istifad ə sin ə dair m ə lumatlara Hac ı Zeynalabdin Ş irvani (1780-1838), Afanasi Nikitin (XV ə sr), Nadir Mirz ə (1323-cü il) v ə dig ə r s ə yyah v ə aliml ə rin ə lyazmalar ı nda rast g ə linir. Az ə rbaycanda hidrologiya elminin inki ş af ı S.H. Rüst ə movun ad ı il ə ba ğ l ı d ı r. Onun r ə hb ə rliyi alt ı nda respublikan ı n müxt ə lif regionlar ı n ı n çaylar ı h ə rt ə r ə fli öyr ə nilmi ş , ayr ı -ayr ı çaylarda ax ı m ı n il ə rzind ə paylanmas ı , maksimal su s ə rfl ə ri, qar örtüyü v ə onun çay ax ı m ı nda rolu, sel hadis ə l ə ri, çaylar ı n sülb ax ı m ı , m ə cra prosesl ə ri v ə s. öyr ə nilmi ş dir. Çaylar ı n öyr ə nilm ə sind ə i ş tirak ed ə n hidroloqlardan M ə mm ə dov M. Ə . (1976), C ə f ə rov B.S. (1963), V ə liyev N.A. (1962), F. Ə . İ manov (1995), Qa ş qay R.M. (1996), Mahmudov R. (2000), Axundov S.A. (1978) v ə b. göst ə rm ə k olar. Respublikada göll ə rin v ə su anbarlar ı n ı n hidroqrafiyas ı v ə ekoloji v ə ziyy ə ti M.M.H ə s ə nov (1964), X.D.Zamanov, P.B. Tarverdiyev (1965), Ş .B.X ə lilov (2003), V.A.M ə mm ə dov (1998) t ə r ə find ə n öyr ə nilmi ş dir. Az ə rbaycan Respublikas ı çaylar ı n ı n çirkl ə nm ə si F. Ş . Ə liyev, M.A.M ə mm ə dova (2003), M. Ə .Salmanov, A. İ . Ə ns ə rova (2002), Ş .B.X ə lilov (2000) v ə b. t ə r ə find ə n öyr ə nilmi ş dir. X ə z ə r üzr ə elmi t ə dqiqatlar ı n ə sas ı Q.K.Gül t ə r ə find ə n qoyulmu ş dur. O, t ə dqiqatlar ı nda X ə z ə r d ə nizinin q ə rb sahill ə rinin hidrometeorologiyas ı , X ə z ə rin s ə viyy ə t ə r ə ddüdü il ə ə laq ə dar olaraq xalq t ə s ə rrüfat ı nda ba ş ver ə n d ə yi ş iklikl ə r, ayr ı -ayr ı hidrometeoroloji amill ə rin xarakteristikas ı na üstünlük vermi ş dir. X ə z ə r d ə nizi üzr ə elmi t ə dqiqatlar Q.M.M ə mm ə dov v ə A.N.Kosaryev (1967), T. İ .Furman (1966-1968), İ .Q.M ə mm ə dov (1964), M.M.H ə s ə nov v ə X.E.V ə liyev (1969), M.S.Çobanzad ə (1964) v ə b. t ə r ə find ə n yerin ə yetirilmi ş dir. X ə z ə r d ə nizind ə kiçik miqyasl ı pulsasiyalar ı n ölçülm ə si ilk d ə f ə R.M.M ə mm ə dov t ə r ə find ə n apar ı lm ı ş d ı r. Mü ə llif statistik orta, dispersiya, apizotropiya, turbulent intensivlik, dissipasitral funksiyalar ı hesablam ı ş , X ə z ə rd ə ə sas enerji da ş ı y ı c ı dövrl ə rini tapm ı ş d ı r. T.M.Tatarayev, A. İ .Hümb ə tov, R.M.M ə mm ə dov, Ə .S. Ə liyev, N. Ə . Ə hm ə dov v ə dig ə r mü ə llifl ə rin haz ı rlad ı ğ ı ölçü cihazlar ı n ı n köm ə yil ə al ı nm ı ş materiallar ə sas ı nda atmosfer-d ə niz sisteminin statistik parametrl ə rini v ə spektral funksiyalar ı n ı hesablam ı ş lar. X ə z ə r d ə nizinin ekoloji v ə ziyy ə tini öyr ə nm ə k m ə qs ə dil ə Bak ı arxipelaq ı sular ı n ı n dibind ə neft m ə hsullar ı , fenol v ə dig ə r çirkl ə ndirici madd ə l ə rin paylanma t ə snifat ı haz ı rlanm ı ş ( Ə .Q.Gül, 1993), X ə z ə r d ə nizinin Az ə rbaycan sahil zonas ı na ax ı d ı lan çirkab sular ı n ı n miqdar ı v ə t ə rkibi haqq ı nda m ə lumat toplan ı lm ı ş d ı r (N.M.A ğ alarova, 1992). 19 R.M.M ə mm ə dov v ə T.M.Tatarayev X ə z ə r d ə nizind ə apard ı ğ ı eksperimentl ə r ə sas ı nda turbulent diffuziyan ı n bir s ı ra qanunauy ğ unluqlar ı n ı v ə Sumqay ı t sahill ə rind ə hidrometeoroloji şə raitd ə n as ı l ı olaraq çirkl ə nm ə nin yay ı lmas ı n ı mü ə yy ə n etmi ş l ə r. 1969-cu ild ə akad. H. Ə . Ə liyevin t əşə bbüsü il ə T ə bi ə ti mühafiz ə ş öb ə si yarad ı l ı r. Ş öb ə nin ə m ə kda ş lar ı düz ə n v ə da ğ me şə l ə rinin müasir v ə ziyy ə ti onlar ı n antropogen amill ə rin t ə siril ə d ə yi ş ilm ə si istiqam ə tl ə ri öyr ə nilir, me şə l ə rin mühafiz ə si v ə b ə rpas ı üzr ə t ə dbirl ə r haz ı rlan ı r (N.H. Axundov, M.Y.X ə lilov), Az ə rbaycan me şə l ə rinin 1:600000 miqyas ı nda x ə rit ə si haz ı rlan ı r (H. Ə . Ə liyev, İ .S.S ə f ə rov, N.H.Axundov). K. Ə . Ə l ə kb ə rov (1980) t ə r ə find ə n 1:600000 miqyas ı nda «Az ə rbaycanda torpaq eroziyas ı v ə torpaqlar ı n mühafiz ə si» x ə rit ə si d ə rc edilir. Me şə örtüyünün ziyanverici h əşə ratlardan mühafiz ə si üçün entomofaqlar (106 növ) a ş kar edilir ( Ə .R. Ə liyev), entomoloji ziyanvericil ə r ə qar ş ı mübariz ə üsullar ı haz ı rlan ı r. Da ş k ə s ə n da ğ -m ə d ə n tullant ı lar ı n ı n rekultivasiyas ı m ə qs ə dil ə ç ı xda ş lar ı n aqrokimy ə vi xass ə l ə ri, mikroelementl ə rin (K, P, Mn, Zn, Si, Mo v ə s.) t ə rkibi a ş kar edilir v ə orada süni me şə salma i ş l ə ri üzr ə t ə crüb ə l ə r apar ı l ı r (M ə mm ə dov K.R. 1978). 1972-ci ild ə n etibar ə n respublikan ı n ayr ı -ayr ı bölg ə l ə rind ə radioak- tiv elementl ə rin miqdar ı öyr ə nilmi ş v ə müxt ə lif torpaq tipl ə rind ə radioaktiv elementl ə rin miqdar ı n ı n x ə rit ə - sxemi t ə rtib edilmi ş dir (A.Niyazov, 1985, 1988). Erm ə nistan ı n Qafan mis, Qacaran mis, molibden, Aqaraq molibden, D ə st ə kert molibden filizsafla ş d ı r ı c ı kombinatlar ı tullant ı lar ı n ı n ə traf mühit ə v ə k ə nd t ə s ə rrüfat ı bitkil ə rinin keyfiyy ə t v ə m ə hsuldarl ı ğ ı na t ə siri öyr ə nilmi ş dir ( İ .Quliyev, 1990). İ .B.X ə lilov (1991) t ə r ə find ə n G ə nc ə şə h ə rind ə s ə naye tullant ı lar ı n ı n ə traf mühi- tin ekoloji v ə ziyy ə tin ə t ə siri t ə dqiq edilmi ş dir. Az ə rbaycan Respublikas ı nda ümumi gücü 5 mln. kVt-dan çox olan 9 iri istilik elektrik stnasiyas ı n ı n ə traf t ə bii mühitin komponentl ə rin ə t ə siri öyr ə nilmi ş dir (A.Mirz ə yev, 1987). Ab ş eron göll ə rinin ekoloji v ə ziyy ə ti t ə dqiq edilmi ş v ə onun sa ğ lamla ş d ı r ı lmas ı yollar ı ara ş d ı r ı lm ı ş d ı r. Respublika çaylar ı nda ax ı m ı n antropogen amill ə rin t ə siri n ə tic ə sind ə d ə yi ş m ə si t ə dqiq edilmi ş dir (N. Ə .M ə mm ə dov, H.Y. F ə tullayev). Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|