Microsoft Word history of east theatre
Yüklə 1,18 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dördüncü salamın mənası
- Bu dünya MÜTLƏQ GÖZƏLLİK və İLAHİ KAMİLLİK
- VI FƏSİL ƏRƏB TEATRI
- 1. “Xəyal əz-zill” kölgə teatrı Misrin “Xəyal əz-zill”
- Paul Kale
_____________Milli Kitabxana_____________ 218 Dördüncü salamın mənası: bu salam səmazənlərin mənəvi yolçuluğunun, meracının tamamlandığını, dərvişlərin əbədiyyətə dönüşünü bildirir. Yenidən “Evfer” çalınır. 8/6 ritmik ölçülü musiqi parçası zamanı ekstaza düşənlər indi bütün fikirlərini batinlərində cəmləşdirirlər. Elə təəssürat yaranır ki, güya dərvişlər yerin cazibəsindən qurtulub qaranlıq fəza içində ağ tənnurələrilə fırlanırlar. İnstrumental musiqi qurtardıqdan sonra “təqsim” bir daha səmaxana fəzasına hakim kəsilir. Bu, artıq finaldır, beşinci bölümdür, ikinci hissənin tamamıdır. Hafiz avazla Qurandan parçalar söyləyir. Indi Şeyxin növbəsidir. O, “Hu” kəlməsi ilə bitən “Gülbəng” adlı dini duanı oxuduqdan sonra rəqs ustası ilə bahəm səmaxananın ortasında fırlanmağa başlayır. İnstrumental musiqi öncə “pişrou”dan, sonra isə “Yürük səmai”dən hissələr səsləndirir. Burada Şeyx Günəşi, səmazənbaşı isə Ayı simvollaşdırır. Beləliklə, səma məclislərinin kompozisiyasında fəza cismlərinin hərəkətinin canlı şəkli alınır. Günəşlə Ay, gecə ilə gündüz Şeyxlə səmazənbaşının timsalında yerlərini növbə ilə bir-birilərinə verib fırlanırlar. Ətraf sakitlikdir. Yalnız “Allah” sözünün qısaldılmış əvəzləyicisi olan “Hu...” nidasının sürəkli pıçıltısı eşi- dilir. Dərvişəlr gerçək varlığa laqeydlik bildirən üz ifadəsilə səmaxananı bir-bir tərk edirlər. İndi onlar tamam başqa bir dünyaya mənsubdurlar. Bu dünya MÜTLƏQ GÖZƏLLİK və İLAHİ KAMİLLİK _____________Milli Kitabxana_____________ 219 dünyasıdır. Bir azdan “Huva” (Odur) və “Hu” (O) pıçıltıları da eşidilməz olur. Əbədi sükut səmaxananın yeganə sahibinə çevrilir. Lakin elə bu zaman yenidən hafizin səsi eşidilir və o, “Fatihə” surəsini oxumaqla səma məclisinin sona yetdiyini bəyan edir. Göründüyü kimi səma məclislərinin kompozisiyası çox sadədir və adi, aramsız hərlənmələrdən ibarətdir. Ancaq elə ilk baxışdan sadə və adi təsir bağışlayan bu hərəkətləri yerinə ytirmək üçün dərvişlər Axçi Dədənin rəhbərliyi altında uzun sürən asketik təlim-məşq prosesi keçirdilər. Bu, ondan ötrü idi ki, dərvişlər mənəvi təmizli-yə, saflığa çatsınlar və fırlanğıc hərəkətlərin ideal icrasına nail olsunlar. Dərvişlər Mövləvi xanəgahında 1001 gün müddətinə sığışan sınağa çəkilirdilər. Bu sınaq “çillə” adlanırdı. 1001 günlük çillə 25x40 üstəgəl 1 prinsipi üzrə qurulurdu. Dərvişlər 25 dəfə 40 gün ərzində müxtəlif sahələrdə fiziki əməklə məşğul olmalı, dilənməli və dini biliklərini artırmalı idilər; zikr praktikasını mənimsəməliydilər. Sonrakı bir gün isə səmaxanada düzəldilən imtahana verilirdi. Dönən dərvişlərin səma məclisləri Ortaçağ müsəlman mədəniyyətinin virtual merac teatrıdır, simvollar teatrıdır. Biomexanika qanunlarına əsaslanan bu zikr teatrının, vəcd teatrının sadə kompo- zisiyası çərçivəsində poeziya, musiqi, rəqs, natiqlik sənəti, hətta kalliqrafiya belə vahid bir inkişaf xətti ətrafında yüksək gözəllik və ölçü duyğusu ilə sintez _____________Milli Kitabxana_____________ 220 olunur. Vahid inkişaf xəttinin, konkret məqsədin, teatral obrazlılığın, dəqiq ritmik strukturun, güclü sintezin mövcudluğu səma məclislərini teatr ta- maşaları ilə qohumlaşdırır. Şərq teatrının aparıcı prinsiplərinə söykənən mistik-dini pafoslu səma məclislərinin struktur elementlərində, onların ard-arda düzülmə münasibətlərində Orta əsrlər müsəlman mədəniyyəti üçün xarakterik dünya modelinin, sufi kosmoqoniyasının qrafik sxemini görmək mümkündür. Bu məclislərin dini təfəkkürlə sıx əlaqəsinə baxmayaraq onlar Orta yüzillərin demokratik xarakterli mədəniyyət hadisəsi olub əsas etibarı ilə şəhər əhalisinin, sənətkar təbəqəsinin ovqatını əks et- dirmişdir. Hətta Mövlananın vaxtında səmaxanalarda qadın zikrləri də keçirilmişdir. Əksər hallarda səma məclisləri bollu yemək-içməklə müşayət olunmuşdur. Bu faktın özü də mövləvi zikrlərini, dərvişlərin səma məclislərini Şərq teatrı müstəvisində öyrənməyə bir şans verir. _____________Milli Kitabxana_____________ 221 VI FƏSİL ƏRƏB TEATRI Ərəb ənənəvi teatrının təzahür formalarının əksəriyyəti fars və türk ənənəvi teatrının formaları ilə bir çox hallarda identikdir. Fərq yalnız adlar müxtəlifliyində və onların tələffüzündədir. Nağılçılara, şəbih tamaşalarına, kukla və kölgə oyunlarına istər Misirdə, istər Livanda, istərsə də Suriyada rast gəlmək mümkündür. Bir çox Şərq ölkələrində olduğu kimi ərəb dünyasında da avropatipli teatrın tarixi XIX yüzildən başlayır. Ona görə də qərara alınıb ki, bu fəsildə yalnız ərəb dünyası üçün xarakterik teatr hadisələrindən söhbət açılsın... və mümkün təkrarlara yol verilməsin. 1. “Xəyal əz-zill” kölgə teatrı Misrin “Xəyal əz-zill” kölgə teatrı türk “Qaragöz”ündən dörd əsr öncə dünyaya gəlmiş, Səlahəddin Əyyubinin hakimiyyəti zamanında formalaşmış böyük qardaşıdır. Quruluş və texnika baxımından hər iki teatr arasında, demək olar ki, fərq yoxdur. Hərçənd birbaşa “Xəyal əz-zill” kölgə teatrının mövcudluq tarixilə bağlı arxiv materialları “Qaragöz”ə nisbətən daha mötəbərdir. İş bu ki, 1909-cu ildə alman tədqiqatçısı Paul Kale Misrin Mekuale kəndində “Xəyal əz- zill” teatrının 500 il yaşı olan təsvirlərini və “İskəndəriyyə mayakı” adlı tamaşanın mətnini tapmışdır. Təsvirlərin bəzilərinin üstündə görünən məmlük turğalarına (gerblərinə) əsaslanan Paul Kale onların tarixini təqribən 1350-ci illə müəyyənləşdirmişdi. Belə ki, İskəndəriyyə mayakı yenə də təqribən 1326-1349-cu illər arasında dağıdılmışdır. Məşhur islam tarixçisi İbn Batuta isə bu mayakı 1326-cı ildə Yüklə 1,18 Mb. Dostları ilə paylaş:
|