_____________
Milli Kitabxana_____________
19
rasada “qərq eləmək” üçün başqa faktorlar da lazımdır. Hind
estetikası burada ovqatın zahiri ifadəsini nəzərdə tutur. Busa
aktyor oyunudur, teatrın bədii-estetik imkanlarıdır. Hind
teatrında kədər - göz yaşları, köks ötürmələri, inilti, sevgi -
qızğın baxışlarla, nəzakətli qucaqlaşmalarla bildirilir. Bu
əsnada rus-sovet akademiki F.İ.Şerbatskoyun söylədiyi fikir
son dərəcə maraqlıdır: “...hissi “dadmaq” hələ hissin özü
demək deyil; rasa savad, mərifət əhlinə həmişə həzz verir;
halbuki hisslərin özü qəmgin də ola bilər, mənfur da. Aristotel
güman
edirdi ki, sənətin məğzi təqlidin təbiətindədir, sənətin
doğurduğu həzz isə təqlidə olan təbii meylin təmin edilməsi
nəticəsində yaranır. Bu həzz hindlilərin rasa adlandırdıqları
nəsnədir”.
Hind teatrında sənətlərin sintezi məsələsilə bağlı
“Natyaşastra” risaləsində xüsusilə diqqəti çəkən bölmələrdən
biri də hisslərin aktyor sənəti vasitəsilə ifadəsinə həsr olunub.
Bu fəsli əsas götürən XIII yüzilin
“Abhinayya Darpana”
risaləsi aktyor sənətində ifadə vasitələrini dörd qrup üzrə
cəmləşdirir:
1) bədənin, əllərin və ayaqların hərəkəti; 2)
üzün mimikaları; 3) səs; 4) geyim, bəzəklər və s. Burada
aktyorluq sənəti, natiqlik, rəqqaslıq, vokal bacarığı bir küll
halında götürülür. Deməli, hind teatrında
sənət növlərinin
sintezi özünü ən yüksək səviyyədə biruzə verir. Rəngkarlıq
nəzərəyyəsilə baglı III-IV əsrə aid edilən
“Şilpaşastra”
risalələri (hüpt sülalələrinin hakimiyyəti dövrü) göstərirlər ki,
bütün sənət növlərinin üzvü şəkildə bir-birilə ilişkisi var. Bu
baxımdan “Şilpaşastra” gözəl sənətləri müəyyən bir sahmanla
düzənləyir və təklif etdiyi kazual (səbəb-nəticə) ardıcıllığı
obrazlı şəkildə, hekayət formasında təhlilə çəkib açıqlayır.
Risalədə gözəl sənətlərin zəncirvari ardıcıllığı prinsipini
göstərməkdən ötrü bir hökmdarla müdrik bir adamın dialoqu
təqdim edilir:
_____________
Milli Kitabxana_____________
20
Hökmdar. Ey günahsız adam! Rica edirəm, mənim səviyyəmə
en və mənə heykəlaraşlıq sənətini öyrət.
Müdrik. Rəngkarlığın qanunlarını bilməyən bir şəxs
heykəltaraşlığı mənimsəyi bacarmaz.
Hökmdar. Onda rəhm elə, mənə rəngkarlığın sirlərinin açıqla.
Müdrik. Rəqqaslıq sənətinə bələd olmayan bir kimsə
rəngkarlıq qanunlarından heç vaxt baş çıxarmaz.
Hökmdar. Mərhəmət göstər, məni rəqqaslığın qaydalarından
hali et.
Müdrik. Əgər instrumental musiqini mənimsəməsən,
rəqqaslıq sənəti də sənə ram olmayacaq.
Hökmdar. Yalvarıram, mənə instrumental musiqinin
qanunlarını öyrət.
Müdrik. Vokal sənətini bilməyənə qədər instrumental musiqi
sənin üçün qaranlıq bir aləm.
Hökmdar. Ey müdrik insan, əgər vokal sənəti bütün sənətlərin
əvvəli və sonudursa, onda məni bu sənətin sirlərindən
agah elə.
Risalə belə hesab edir ki, vokal sənəti başlanğıcların
başlanğıcıdır. Danılmaz bir həqiqətdir ki, hind xalqı yüksək
dərəcədə inkişaf etmiş musiqi mədəniyyətinin sahibidir.
Nəğmə hindlini təkcə doğum, toy, ölüm günləri deyil, onu
səyahətlər, tarla işləri, bayramlar zamanı da müşayət edir.
Musiqi hindlininn həyat ritmini müəyyənləşdirir.
Hindistanda musiqinin yaranma tarixini m.ö.
II minilliyin dini
kitabəsi
“Samaveda” ilə əlaqələndirirlər. “Samaveda” avazla
oxunan himn-ovsunlardan ibarətdir. “Natyaşastra” risaləsinə
əsaslanıb söyləmək mümkündür ki, hələ bu nəzəri-praktiki
sənət ensiklopediyasının formalaşdığı
zəmanəyədək
hindlilərin özünəməxsus və orijinal musiqi sistemi olmuşdur.
Hind ənənəvi musiqisi improvizə zəminində yaranan
musiqidir. Hindistanda hər hansı bir musiqi əsəri, istər vokal
olsun,
istərsə də instrumental, avazlı-ritmik qəliblərə söykənir.
_____________
Milli Kitabxana_____________
21
Hind mədəniyyətində bu avazlı-ritmik qəliblərə
RAQALAR
deyilir. İri həcmli musiqi kompozisiyası müəyyən bir raqanın
nümunəsində qurulur. Dinləyicilərə güclü emosional təsir
göstərmək məqsədini güdən raqaları hind musiqi
mədəniyyətində “ovqat melodiyası” adlandırırlar. Hind
vokalçısı və sazəndəsi müəyyən bir raqanı seçib onun üzərində
musiqi kompozisiyası yaradır. Hər bir
raqa isə müəyyən bir
rasaya uyğundur. Bunun nəticəsində raqanın avazlı-ritmik
quruluşu konkret ideya ilə,
estetik məna ilə yüklənir, emosional
ovqat daşıyıcısına çevrilir.
Vasanta raqası yazın gəlişilə,
Kamala raqası hindlilərdə müqəddəs sayılan nilufər çiçəyilə
assosasiya yaradır;
Şrinqara raqası dinləyicinin qəlbində
sevgi,
Karuna raqası isə zəriflik oyatmaqdan ötrü ifa edilir.
Raqalar beş, altı və yeddi səsli olur. XIII əsrin
“Sangitaratnakara” risaləsi
664 raqa barəsində məlumat
verir: nəzəri cəhətdən onların sayı tükənməzdir, praktikada isə
sonludur. Müasir Hindistanın cənubunda beşsəsli
72, altısəsli
300 raqa hesablanır. Deyilənə görə raqalar
həm də möcüzə
yaratmaq qüdrətinə malikdir. Buna görə hər bir raqa ona
ayrılmış vaxt müddətində çalınmalıdır. Hindlilərin fikrincə,
yanvar-fevral aylarında səhər saat 6-da dinlənilən
Sri raqa
xəstəlikləri adamdan uzaqlaşdırır və xoşbəxtlik gətirir;
sentyabr-oktyabr aylarında səhər saat 5-də ifa edilən
Bhairava
raqa ürək-damar sisteminin fəaliyyətini yaxşılaşdırır.
Megh
raqa göydən yağış yağdırmaq,
Dipak raqa alovu şölələndirmək
iqtidarındadır. “Ovqat melodiyası”na əgər raqa deyilirsə, onda
TALA hind musiqisinin “həyat cövhəri” adlandırılmalıdır.
Hind musiqisi vahid səsliliyə əsaslanır, ona görə də musiqi
vasitəsilə obrazın yaradılması prosesinə ritmin
təsiri çox
böyükdür.
Ənənəvi hind tamaşalarında nə bəstəkar, nə
dirijor, nə baletmeyster, nə də səhnə tərtibatçısı iştirak
edir. Ənənə yüzillikdən yüzilliyə, ustaddan şagirdə musiqinin
