Ağalar MƏMMƏdov
Yüklə 120,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ƏDƏBİYYAT
| 410 Journal of Azerbaijani Studies FƏLSƏFƏMİZİN DİLİNƏ BƏZİ DÜZƏLİŞLƏR VƏ TƏKLİFLƏR Ağalar MƏMMƏDOV
(Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası)
Fəlsəfi-terminoloji aparatımızda bir sıra məqamlarda dolaĢıqlıq hökm sürür. Bu araĢdırmamda mən onlardan bəzilərinə diqqəti cəlb etmək, dəqiqləĢdirmələr aparmaq və öz təkliflərimi irəli sürmək istəyirəm. Bununla məqsədim əsla konkret olaraq kiminsə səhvini çıxarmaq deyildir; məqsəd sadəcə olaraq, Azərbaycan fəlsəfəsinə az da olsa faydalı olmaqdır. Mövcud terminoloji dolaĢıqlığın əsas səbəblərindən biri odur ki, sovet dövründə filosof və tədqiqatçılarımız öz tədqiqatlarını uzun müddət ilkin mənbələrə müraciət etmədən aparmıĢlar. Ona görə də, terminoloji aparatımızdakı bir sıra qeyri- dəqiqliklər, təbii olaraq, bizə daha çox rus dilindən keçmiĢdir. 1. Çox yayğın bir dolaĢıqlıq “maarifçilik” termini ilə əlaqədardır. Məlumdur ki, bu fəlsəfə teosentrist və teoloji səciyyə daĢıyan Orta əsrlər fəlsəfəsinə və dünyagörüĢünə antitetik reaksiya kimi XVII əsrdə meydana gəlmiĢdir. Orta əsrləri qaranlıq, özünü isə aydınlanma, iĢıqlanma kimi xarakterizə edən də elə bu məktəbin filosofları olmuĢlar. Ġstər fransızca (Éclairement), istər ingiliscə (Enlightment), istərsə almanca (Aufklärung), istərsə də rusca (Просвещение) bu termin hərfən aydınlanma, iĢıqlanma, nurlanma, ziyalanma deməkdir. Osmanlıcada da həmçinin bu fəlsəfə “tənəvvür”, yəni nurlanma adlanırdı. 1
Müasir Türkiyə türkcəsində indi ona “aydınlanma” fəlsəfəsi deyilir. Lakin nədənsə bu termin bizdə “maarifçilik” kimi tərcümə edilmiĢdir və edilir. Bizim fikrimizcə, bu, doğru deyildir. Ġzah edim. Bu fəlsəfənin iki əsas qolunu – fransız və alman qollarını bir-birindən ayırd etmək lazımdır. 2 Bu məktəbin fransız qolu dedikdə, 29 il ərzində böyük tirajlarla 28 cild ensiklopediya nəĢr etdirən məĢhur ensiklopedistlər – D. Didro, D’Alember, Helvetsi, Holbax və b. nəzərdə tutulur. Onların fəaliyyət kursu, yuxarıda da qeyd edildiyi kimi, dinə, irrasionallığa, feodal dünyagörüĢə qarĢı çevrilmiĢdi. Bu anti-dini fəaliyyət dini-mövhumi izahlara qarĢı elmi-məntiqi izahlar çıxarmaq və bunu xalq arasında yaymaq, cəhaləti maarifləndirməkdən ibarət idi. Maarifçi fəlsəfənin fransız qolu Volterin devizi ilə xülasə edilə bilər: “Vurun yaramazı!” (Ecrasez l’infame!). Volterin yaramaz adlandırdığı dindir, daha doğrusu Kilsə. Onlar belə hesab edirdilər ki, dinin qaranlığı cəhalətdən
AMEA-nın Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq Ġnstitutunun elmi iĢçisi, Xəzər Universitetində fəlsəfə müəllimi, fəlsəfə elmləri namizədi 1 Hançerlioğlu O. Felsefe sözlüğü. Remzi Kitabevi, Ġstanbul, 1989, s. 22 2 Schupp F. Geschichte der Philosophie im Überblick: Neuzeit: in 3 Bände, III B. Hamburg Felix Meiner Verlag, 2003, S. 289
Fəlsəfəmizin dilinə bəzi düzəliĢlər və təkliflər 411
yaranmıĢdır və bu qaranlığı elmi dünyagörüĢlə, maarifçilik vasitəsilə qazanılmıĢ elmi savadla aydınlatmaq olar. Beləliklə, maarifçilik aydınlatma iĢidir, maariflənmə aydınlanmadır. Kütləvi ensiklopediyalar nəĢr etmək maarifçilik idi, çünki son nəticədə elmi-rasional biliklə iĢıqlanmaya xidmət edirdi. (Lakin bir az sonra göstərməyə çalıĢacağam ki, hər aydınlatma və yaxud iĢıqlandırma fəaliyyəti maarifçilik deyil). “Maarif” sözü, doğrudan da, ərəbcə “arəfə” babından törəmiĢ olub, savadlandırmaq deməkdir. Ona görə də, bizdə M.F.Axundzadə, H.b.Zərdabi kimi Ģəxsiyyətlər fransız məktəbindən gəlmə tipik maarifçilərdir. Onların ictimai görüĢ və fəaliyyətlərini maarifçilik adlandırmaq olar. Lakin bu fəlsəfənin o biri qolu – alman fəlsəfəsi sosial fəaliyyət kursu götürməmiĢdi. “Maarifçi” fəlsəfənin nəinki alman qolunun, bütövlükdə maarifçiliyin” zirvəsi, məlumdur ki, Kantdır. Kant Orta əsrlər qaranlığını insan ağlına avtonomluq qazandırmaq, onu dinin heteronomiyasından çıxarmaq yolu ilə yarmaq istəyirdi. Kant kritisizmi fransız ensiklopedistləri kimi heç də dar mənada maarifçilik, elmi savadlandırma yolu deyildi. Ensiklopedistlərdən fərqli olaraq, Kant kütlələrə yox, filosoflara səslənirdi. Onun simasında alman məktəbinin devizi belə idi: “Cəsarətli ol!” (Sapere aude!). Beləliklə, Qərb aydınlanma fəlsəfəsi “maarifçi fəlsəfə” kimi səciyyələndirilə və adlandırıla bilməz. “Maarifçilik” “aydınlanma” fəlsəfəsinin sadəcə bir qolunun (ensiklopedistlərin) sosial fəaliyyətinin adıdır. Aydınlanma fəlsəfəsinin və aydınlanma əsri sayılan bütövlükdə XVIII əsrin zirvəsi və rəmzi olan Kant bizim təsəvvürümüzdəki maarifçi qəlibinə girmir. Bu, təbiidir. Çünki Kant maarifçilik etməmiĢdir, o, aydınlanmaçı olmuĢdur. “Ziyalı” və ya “münəvvər” (nurlanmıĢ) terminləri “aydın” yaxud da “aydınlanmaçı” deməkdir. Əgər bu sonuncu terminlər yaraĢıqlı səslənmirlərsə, onda onu “aydınlanma” kimi yox, ənənəvi sözlərlə “ziyalanma”, “nurlanma”, “iĢıqlanma” kimi də ifadə etmək olar. Amma ona maarifçilik demək olmaz! Mən bu sahənin birbaĢa tədqiqatçısı olmasam da, просвещение-nin azərbaycan dilinə maarifçilk kimi daxil olmasını səbəblərindən birini görə bilirəm. Belə demək olar ki, Çar Rusiyasının Cənubi Qafqazda, o cümlədən də Azərbaycanda baĢlatdığı iĢ aydınlanma yox, məhz elə maarifçilik olmuĢdur. Çünki o dövrdə bu regionda xalqların kütləvi savadsızlığını və filosofların hələ olmadığını nəzərə aldıqda, lazım və mümkün olan da elə kütləvi elmi savadlandırma, yəni maarifçilik olmuĢdur. Amma təəssüf ki, sonrakı dövrdə, ta indiyədək bu terminin tərcüməsinə düzəliĢ edilməmiĢdir. 2. Azərbaycan dilində baĢqa bir terminoloji xəta “renessans” termini ilə əlaqədardır. Məlumdur ki, “renessans” azərbaycan dilinə “intibah” kimi tərcümə edilir ki, bu, mənim fikrimcə, bir neçə səbəbdən çox ciddi səhvdir! Arqumentlərim aĢağıdakılardır: Birincisi, fransız dilində “re-nessans” hərfi tərcümədə “yenidən-doğulma” deməkdir; ərəb dilində “intibah” isə güc-bəla ilə oyanıĢ, inkiĢaf, dirçəliĢ, çiçəklənmə kimi mənalar daĢıyır.
412 Ağalar Məmmədov Ġkincisi, tarixi periodizasiya (dövrləĢdirmə) kimi Renessans Antik yunan sivilizasiyasından, Ellinizmdən (əslində Hellenizmdən) və xristian Orta əsrlərdən sonra gələn və öz ardından Yeni dövrü hazırlayan, təxminən 250 illik bir dövr kimi sırf Qərb tarixinə aiddir. Ümumiyyətlə, tarixin Antik dövr, Orta əsrlər və Yeni dövr kimi dövrləĢdirilməsi (ilk dəfə XVI əsrdə J. Bodin tərəfindən), Fransız tarixçisi və filosofu L.Halkinin də dediyi kimi, sırf Qərb tarixinə baxılaraq müəyyən edilmiĢdir 3 və baĢqa sözlə ġərqə tətbiq edilə bilməz. Belə ki, Renessansda yenidən doğulan qədim yunan mentalitetidir. Renessans Qərbin XIV-XVI əsrlərdə epoxal təfəkkür dəyiĢikliyini, onun xristianlıqdan əvvəlki mədəniyyətə re-interpretativ qayıdıĢını ifadə edir. Qərb tarixinə çox mühüm bir aralıq dövr kimi daxil olan Renessans Orta əsrlərin teosentrizmindən və teizmindən, Yeni dövrün antroposentrizminə və humanizminə keçiddir. Ġntibahdan fərqli olaraq o, kəmiyyət dəyiĢikliyi yox, keyfiyyət dəyiĢməsidir. Üçüncüsü, Ġslam ġərqində hesab edilmiĢdir ki, Məhəmməd peyğəmbərdən (əsri-səadətdən) o yana Cahiliyyədir, vəhĢilikdir, küfrdür. Məsələnin belə qoyuluĢunda nəyin re-interpretasiyasından, qayıdıĢından söhbət gedə bilərdi?! Qədim ġumer sivilizasiyası kimi alternativlərdən isə Ġslam dünyası çox gec, yalnız XIX əsrdə xəbər tuta bildi... Mən qəti olaraq bu fikirdəyəm ki, ümumiyyətlə, Ġslam ġərqində (bəlkə ancaq Türkiyə dövləti sərhədləri daxilində Atatürk inqilabları istisna edilməklə) Qərb Renessansına oxĢar bir keçid və ya çevrilmə baĢ verməmiĢdir, baĢ verə də bilməzdi. Yekun olaraq, humanist ideallar baxımından Renessans çevriliĢi intibah (inkiĢaf, dirçəliĢ, çiçəklənmə) kimi xarakterizə edilə bilər.
Lakin əksinə, Qərb tarixinin Renessans dövrünü Ġntibah adlandırmaq olmaz. Digər tərəfdən, ġərqin analoji tarixi dövründə müĢahidə edilən intibaha da renessans demək doğru deyildir.
Beləliklə, Renessans terminini ya olduğu kimi saxlamaq, yaxud da “yenidən-doğulma” (воз-рождение) kimi hərfi tərcümə etmək daha məqsədəuyğun olardı. 3. Son vaxtlar bəzi filosoflarımızın yazılarında Türkiyə türkcəsindən alınma fəlsəfi terminlərə də təsadüf edilir. Məsələn, bunlardan biri F.NitsĢenin “fövqəlinsan” termininin Türkiyə türkcəsindən götürülmüĢ “üstinsan” termini ilə əvəzlənməsidir. 4 (Burada yeri gəldiyi üçün deyim ki, adətən baza təhsilini rus dilində almıĢ olanlar türkiyəlilərin elmi dilinə bir çox hallarda xüsusi simpatiya ilə yanaĢırlar. Səbəb psixolojidir. Lakin hər bir halda azərbaycan dilinin fəlsəfi aparatı ilə kifayətlənməyib, onun imkanlarını artırmaq istəyən müəlliflərin bu dəyərli cəhdləri alqıĢlanmalıdır; yanlıĢlar isə həmiĢə gözləniləndir).
3 Halkin Léon-E. Tarih tenkidinin unsurları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1989, s. 46 4 Mehdi N. Çətin və dolaĢıq durumların kulturolojisi (Qərb və ġərq mədəniyyətlərində virtual örtüyün kosmoqoniyası”). Bakı: Qanun, 2001, s. 22 və Mehdi N., Mehdi D. Fəlsəfə tarixində fəlsəfə: Nə və necə deyilənlər haqqında kitab (Fəlsəfə üzrə dərs vəsaiti). Bakı: Qanun, 2005, s. 159
Fəlsəfəmizin dilinə bəzi düzəliĢlər və təkliflər 413
NitsĢe “Übermensch” (oxunuĢu: übermenĢ) dedikdə, bugünkü insanın daha üstün, parametrləri artırılmıĢ davamını yox, “son insan” hesab etdiyi müasir insanın aĢılmasından (transsendensiyasından) yaranan “o tay”ını nəzərdə tutur. BaĢqa sözlə, Übermensch super-insan yox, trans-insandır. 5 Ona görə də, “üst- insan”, zənnimcə, uğursuz əvəzləmədir. Çunki “üst” komponentində davamiyyət, təmas mənası gizlənmiĢdir. Halbuki NitsĢeye görə, mövcud insan fövqəl-insan (Übermensch) ilə təhtəl-insan (Unmensch), yəni heyvan arasında körpü rolunu rol oynayır. Heyvan altinsan olmadığı kimi, fövqəlinsan da üstinsan və yaxud da insanüstü ola bilməz. Söhbət qəti inkardan, keyfiyyət sıçrayıĢından gedir, islahlı inkiĢafdan, yaxud kəmiyyət fərqindən deyil. Bu mübahisəli terminin düzgün tərcüməsinə gəldikdə isə, bizim fikrimiz bundan ibarətdir ki, “insan” sözü onsuz da bizim deyil, ərəbindir və bizimkiləĢdirmək üçün də indilik variantımız yoxdur. Amma “fövqəlinsan” sözünü, heç olmasa, yarısınacan özümüzünküləĢdirmək, bir sözlə “fövq”ü tərcümə etmək istəyiriksə, onda mən “insanüzəri” variantını təklif edə bilərəm. Almanca “über” sözü də elə məhz “üzərində, üzərinə” mənalarını bildirir. “Üst” isə almanca “auf” deməkdir. (Bizim “üstinsan” deyə bilməyimiz üçün gərək NitsĢe “Aufmensch” deyəydi). Yox, Ģayəd dilimizə artıq yerləĢmiĢ olan “fövqəlinsan” sözünü qoruyub saxlayacağıqsa, onda “fövq” tərkibini “super” mənasında yox, “trans” mənasında baĢa düĢməliyik. 4. Alınma terminlərin tərcümələrində də problemlər vardır. Məsələn, Kantın məĢhur “Ding an sich” (oxunuĢu: dink an zih) termini azərbaycan dilində “özündə Ģey” kimi tərcümə olunur ki, bu, çaĢdırıcı tərcümədir. Məsələ ondadır ki, Kant bu termini insan ağlına biryolluq qapalı olan Ģeyin əslliyini (numeni), yəni özündəliyini, onun insan ağlındakı fenomenindən (təsəvvüründən), yəni bizdəliyindən ayırd etmək məqsədilə ortaya atmıĢdı. O, bununla özündə olanın Ģeyliyini yox, əksinə, Ģeyin özündəliyini, yəni bizdə olmamağını, müstəqilliyini ifadə etmək istəyirdi. Elə buna görə də, onu “özündə Ģey” kimi tərcümə etmək olmaz. Çünki “özündə Ģey” dedikdə, sıralama pozulur, vurğunun yeri dəyiĢik düĢür və anlaĢılmazlıq əmələ gəlir. Düzgün variant rusca tərcümədə olduğu kimi (вещ в себе) “Ģey özündə” olmalıdır. 5. Yayğın yanlıĢlardan biri də ellinizm dövrünün fəlsəfəsi olan stoa fəlsəfəsinin “stoik fəlsəfə” kimi səslənməsidir. Bu məktəbin orijinal adı “stoa”dır. E.ə. IV əsrdə kiprli Zenon öz fəlsəfə məktəbini “stoa poikile”də (yəni Ģəkillərlə bəzədilmiĢ sütunlu qalereyada) qurduğu üçün, təsirləri indiyə qədər gəlib çıxmıĢ bu fəlsəfə “stoa” (sütunlu qalereya) fəlsəfəsi adı ilə məĢhur olmuĢdur. 6 Ġngilis dilinin “stoik” sözü isə stoaya aid, stoaya mənsub, stoaya daxil olan deməkdir. Doğru variant Ģübhəsiz ki, “stoa fəlsəfəsi”dir.
5 Nietzsche F. Der Antichrist, Ecce Homo, Dionyos-Dithyramben. Goldmann Verlag, Erläuterungen S. 255 6 Gökberk M. Felsefe tarihi. Ġstanbul: Remzi Kitabevi, 2000, s. 102 414 Ağalar Məmmədov 6. BaĢqa bir problem də latın mənĢəli sözlərin həm orijinal latın formasını, həm də müasir Qərb dillərindəki formasını iĢlətməkdən yaranan qarıĢıqlıqdır. Bir terminin mənĢə formasını, baĢqa bir terminin isə müasir formasını götürmək ciddi dolaĢıqlığa gətirib çıxarır. Məsələn, “substantia” hal-hazırda Qərb dillərində iĢlədilən “substans” sözünün latınca əslidir. Bizdə isə bu terminin həm əslinə yaxın “substansiya” variantı iĢlədilir, həm də müasir forması olan “substans” variantı. Halbuki bir anlayıĢı bu Ģəkildə iki terminlə ifadə etmək olmaz. Eyni sözləri “evidens”-“evidensiya”, “transsendens”-“transsendensiya”, “ekzistens”-“ekzistensiya” və s. haqqında da demək olar. Bu nizamsızlıq da aradan qaldırılmalıdır: ya latınca əslinə yaxın “-siya”lı variant, ya da müasir formaya uyğun “-ns”lı variant vahid terminoloji norma kimi seçilməlidir. YaxĢı olardı ki, belə hallarda terminin Qərb dillərində iĢlənən müasir forması norma kimi seçilsin. 7. BaĢqa bir problem də əcnəbi Ģəxs adlarının yazılıĢı ilə əlaqədardır. Bu sual hələ də açıq olaraq qalır: biz xarici adları öz dillərində oxunduğu kimi yazmalıyıq, yoxsa bizə göründükləri kimi, yəni bizim onları oxuduğumuz kimi? Bu məsələdə də qanunauyğunluq yox, qarmaqarıĢıqlıq var. Məsələn, “Henri Bergson”u Anri Berqson (öz dilində oxunduğu kimi), “Fouceault”nu Fuko (öz dilində oxunduğu kimi), “Berkeley”ni Berkli (öz dilində oxunduğu kimi), “Locke”u Lokk (öz dilində oxunduğu kimi), “Dilthey”ı Diltey (bizim oxuduğumuz kimi), “Wittgenstein”ı VitgenĢteyn (bizim oxuduğumuz kimi) yazırıq. Adları misal üçün verilmiĢ bu filozofların ilk cütü (Berqson, Fuko) fransız, sonrakı cütü (Berkli, Lokk) ingilis, sonuncu cütü (Diltay, VitqenĢtayn) isə almandillidir. Belə məlum olur ki, biz fransız və ingilis adlarını onların öz dillərində səsləndiyi (oxunduğu) kimi səsləndiririk və elə bu Ģəkildə də yazırıq, alman adlarını isə gördüyümüz kimi oxuyuruq və elə bu formada da yazırıq. Belə bir ənənə isə linqvistik qanunauyğunluq sayıla bilməz. Ona görə də, vahid prinsip müəyyən olunmalıdır. Bu məsələdə vahid prinsipə gəldikdə, mənim fikrimcə, bir Ģəxsin adının istər yazılıĢında, istərsə də oxunuĢunda orijinal variantı əsas götürmək lazımdır. Ən əsası ona görə ki, internetdə xarici dildə axtarıĢ apararkən və yaxud xarici alimlərlə yazıĢarkən adların (və terminlərin) orijinal yazılıĢını bilmək lazım gəlir.
8. Buddhanın adında da səhvə yol veririk. Məlumdur ki, bu böyük Ģəxsiyyətin əsl adı Qautama Siddhartadır. “Buddha” onun ikinci adı, təxəllüsüdür. “Buddha” sanskrit dilində “budh” sözkökündən əmələ gəlmiĢdir. “Buddha” mənası oyanmaq, gözü açılmaq, aydınlanmaq demək olan “bodhi” felindən əmələ gəlmiĢ feli sifətdir, mənası da oyanmıĢ, gözü açılmıĢ, aydınlanmıĢ deməkdir. Bodhi (zen-buddhizmdə “satori”) buddhizmdə buddhistlərin əsas məqsədlərindən birini təĢkil edir. 7 Ona görə də, “Buddha”nı 7 Lexikon der Religionen. Verlag Herder Freiburg im Breisgau, 1987, S. 76-87 Fəlsəfəmizin dilinə bəzi düzəliĢlər və təkliflər 415
“Budda” kimi yazaraq “h” hərfini ixtisara salmaq, sanskrit dilində bir feli sifəti yanlıĢ yazmaq deməkdir. Düzgün yazılıĢ belə olmalıdır: Buddha, buddhizm. 9. Qərblilər üçün də qələti-məĢhurlar vardır, amma onlar yanlıĢlarını düzəldirlər. Məsələn, onlar Çin filosofu Konq (Fu) Tseni əvvəlcə Konfutsi(us) kimi latıncalaĢdırmıĢlar. Necə ki, Ġbn Sina Avisenna, Ġbn RüĢd Averroes kimi tanınmıĢdır. Xatırladım ki, latın dili Qərbdə erkən Yeni dövrədək elmi dil olaraq qalmıĢdır. Lakin son illərin nəĢrlərində qərblilər bu adı Konq Fu Tse və yaxud Konq Tse kimi yazmağa baĢlayıblar. Çünki əgər ənənəvi latın formasını saxlayacağıqsa, onda gərək Dekarta da Yeni dövrdən qalma ənənəyə əsasən, Hegelin yazdığı kimi Kartezi(us) deyək. BaĢqa misallar da vermək olar. Məsələn, böyük Hind Ģairi R.Thakur fransız dilinə Tagore yazılıĢı ilə daxil olmuĢ və Taqor kimi oxunaraq, dünya dillərində bu tələffüzlə tanınmıĢdır. Əsli isə Thakurdur. 10. Ayrı-ayrı adların yazılıĢında açıq uydurmalara da təsadüf edilir. Məsələn, XV əsrdə Almaniyanın Kuza (Kusa, Cusa) vilayətində doğulan, əsl adı Nikola(us) Chrypffs və yaxud Nikola(us) Krebs olan, latındilli Orta əsrlərdə “Nikola(us) von Kuez”, yəni doğulduğu yerin adı ilə Kuzlu və yaxud Kuzanlı Nikola(us) kimi məĢhurlaĢan, müasir almandilli kitablarda isə Nikolaus von Kuez kimi təqdim edilən bu alman filosofunun adını “Nikolay Kuzanski” kimi yazmaq isə artıq komikdir! Ya Kuzlu Nikola(us), ya Kuzanlı Nikola(us) və yaxud da Nikola(us) Kuzanus variantlarından biri norma kimi seçilməlidir. 11. Qədim yunan filosofu Epikur(os) bizdə Epikür kimi tanınır. Yəni son heca (-kur) “Kür” çayının adı kimi tələffüz edilir. Halbuki qədim yunan dilində “k” kar samiti yoxdur, “k” cingiltili samiti var. Ona görə də, bu adı “konkret”, “klub” sözlərindəki “k” kimi oxumalıyıq: Epikur(os). 12. Buna bənzər bir iĢ baĢqa bir qədim yunan filosofu “Qorqi”nin adına gəlib. Bu filosofun adı yunan dilində belə yazılır: Гοπγιαρ; oxunuĢu: Qorqias. Qamma hərfi (γ) yunan orfoepiyasına görə, heç vaxt “g” səsi vermədiyinə görə, onu Qorgi(as) kimi yazmaq və oxumaq olmaz. Düzgün yazılıĢ və oxunuĢ belə olmalıdır: Qorqi(as). 13. Bəzi alınma terminlərdə və xüsusi adlarda “s”lərin daim “z” kimi oxunması da yayğın yanlıĢlardan biridir. Xarici sözlərdə “s”lərin “z”ləĢdirilməsi nitqimizə nəinki rəvanlıq gətirmir, əksinə, onu daha da çətinləĢdirir. Məsələn, “esoterik” sözünü “ezoterik”, “existentia”nı “ekzistensiya”, “existensializm”i ”ekzistensializm”, “Erasm(us)”u “Erazm” və s. kimi oxumaq düzgün olmamaqla yanaĢı, praktiki də deyil. Düzgün variantlar təbii ki, belə olmalıdır: esoterik, eksistensiya, eksistensializm, Erasm(us). Üstəlik, eksistensiya sözünün mənĢəyi, bəzilərinin səhvən hesab etdiyinin əksinə, heç də latın dilində yox, qədim yunan dilindədir: εξίστασςαι. (Mənası
Bu yazıda qədim yunan dilində ad və terminlərin izahında mənbə göstərilmədiyi hallarda, bu mənbədən istifadə edilmiĢdir: Schäfer K.-H., Zimmermann B. Altgriechisch-Deutsch Wörterbuch. Berlin, München, Wien, Zürich, New-York: Langenscheidt, 2000 416 Ağalar Məmmədov mövcud-olmamaq deməkdir). 8 Sözün ikinci hərfi olan “ξ” – qədim yunan əlifbasının 14-cü hərfi olub, “kz” səsini deyil, “ks” səsini verir. Ona görə də, bu termini ekzistensiya kimi yox, eksistensiya kimi yazmaq lazımdır. 14. Alman dilində “ch” konsonantı həmiĢə “x” kimi oxunmur: incə vokaldan sonra o, “h” kimi, qalın vokaldan sonra isə “x” kimi oxunmalıdır. Amma biz onu rus dilinin təsirilə daim “x” kimi oxuyuruq. Bu, səhvdir. Məsələn, “Friedrich Nietzsche”ni “Fridrix NitsĢe”, “Fichte”ni “Fixte” və s. Bu konsonant incə “i” vokalından sonra gəldiyi üçün əslində belə olmalıdır: Fridrih, Fihte və s. Amma “Holbach”ın “Holbax”, “Bach”ın “Bax” kimi oxunması düzgündür, çünki “ch” konsonantı son iki adda qalın vokaldan, yəni “a”dan sonra gəlmiĢdir. 15. Yunan mənĢəli sözlərin və xüsusi adların sonuna əlavə edilən -os, -us, - es, -as, -is kimi Ģəkilçilər bizdə, bir qayda olaraq, saxlanmır, atılır. Ancaq burada da qarıĢıqlıq var. Məsələn, tezis və antitezis (və yaxud hipnoz, ikarus və s.) sözləri orijinala uyğun yazılır, amma sintez və hipotez sözlərində -is Ģəkilçisi atılır. Halbuki sintez iki tezin yox, iki tezisin qovuĢmasını ifadə edir; hipotez tezisin əsasını (“hipp-os”unu) ifadə edən tez yox, tezisdir. Ona görə də, ya gərək tez, antitez, sintez variantları, ya da tezis, antitezis, sintezis, hipotezis variantları seçilib saxlanmalıdır. Mənim fikrimcə, orijinal variant əsas götürülməlidir. Xüsusi isimlərə gəldikdə, Falesin (əslində Talesin) adında da eyni qanunauyğunsuzluq hökm sürür. Belə ki, sondakı -es Ģəkilçisi bizə naməlum səbəbdən Falesin adında saxlanılır, atılmır. Çünki əgər Aristoteles yox, Aristotel, Sokrates yox, Sokrat, Pifaqoras yox, Pifaqor, Qorqias yox, Qorqi (və yaxud Qorgi) və s. deyiriksə, bəs görəsən, nə üçün eyni məntiqlə Fal yox, Fales deyirik? Əlbəttə, yaxĢı olardı ki, fəlsəfə kitablarımızda təkcə Falesin deyil, qədim yunan filosoflarının hamısının adları orijinaldakı kimi yazılaydı. Bu yaxınlarda xristian dininin ilk dövrlərinin tarixi haqqında dilimizdə çap olunmuĢ kitabda belə bir cəhd artıq edilmiĢdir. Amma bu kitabda Platonun adı “Plato” kimi yazılmıĢ və bu variantın guya orijinal variant olduğu qeyd edilmiĢdir. 9 Təəssüf ki, müəllif burada yanılmıĢdır. Platonun adını bəzi müasir Qərb müəllifləri də Plato formasında yazsalar da, bu, doğru variant deyildir. Məlumdur ki, Platonun əsl adı babasınınkı kimi Aristokl(es) olmuĢ, lakin rəvayətə görə, o, geniĢ sinəli olduğu üçün gimnastika müəllimi ona “platon”, yəni “geniĢ, enli” adını vermiĢdir. Yunan filosoflarının adlarını qısaldıb yazmaq isə latındilli xristian fəlsəfə ənənəsidir. Orta əsrlərdə Herakleitos Heraklit kimi, Plotinos Plotin kimi, Aristoteles Aristo kimi və nəhayət Platon Plato kimi qısaldılmıĢdır. 10
8 Heidegger M. Einführung in die Metaphysik. Tübingen: Max Niemeyer Verlag, 1953, S. 49 9 Əli-zadə A. Xristianlıq: tarix və fəlsəfə (ilk çağlar). Bakı: “Əbilov, Zeynalov və oğulları” nəĢriyyatı, 2007, səh. 26, 144 və s. 10 Schulte G. Philosophie (Schnellkurs). Köln: DuMont Buchverlag, 2006, S. 53 Fəlsəfəmizin dilinə bəzi düzəliĢlər və təkliflər 417
16. Xarici adlarda və terminlərdə eyni bir “h” hərfi dilimizdə üç cür oxunur (“x”, “g”, “q” kimi). Məsələn, “Whitehead” “Uaytxed” kimi; “ahimsa” “aximsa” kimi; “Herzen” “Gertsen” kimi, “hilezoizm” “gilezoizm” kimi; “Husserl” “Qusserl” kimi və s. Bəzən də daha əcaib orijinallıqlar edilir. Məsələn, alman filosofu Qadameri Hadamer Ģəklində yazmaq kimi. Hesab edilir ki, rus dilində “Qusserl”ə çevrilmiĢ Husserl kimi yəqin “Qadamer”in birinci hərfi də rus dilində “q”ləĢmiĢ “h”dir. Doğru yazılıĢ belə olmalıdır: Uaythed, ahimsa, Hertsen, hilezoizm, Husserl, Qadamer. 17. Qədim Çin kosmologiyasının orijinalda “yin-yanq”, daoizmin “vu-vey” anlayıĢları rus dilinin təsirilə dilimizə müvafiq olaraq “in-yan” və u-vey kimi daxil olmuĢlar. Orijinaldakı variantlar əsas götürülməlidir: yin(q)-yanq, vu-vey. 18. Hind fəlsəfəsinin bəzi terminlərinin yazılıĢında da səhvlər mövcuddur. Məsələn, “KrĢna” səhvən “KriĢna” kimi, “Rqveda” (və yaxud Rq Veda) səhvən “Riqveda” kimi, “mimamsa” səhvən “mimansa” kimi, “samsara” səhvən “sansara” kimi, “maya” səhvən “mayya” kimi yazılır və s. Bu yazılıĢlar sanskrit dilində orijinala uyğun olmadıqları üçün doğru deyildirlər. Düzgün yazılıĢ əlbəttə ki, belə olmalıdır: KrĢna (krĢnaizm), Rqveda (və yaxud Rq Veda), mimamsa, samsara, maya. 19. Dilimizdə bir sıra alınma terminin sonuna “a” hərfi əlavə edilir. Məsələn, “hermeneutik” olur “hermenevtika”, “elektronik” olur “elektronika”, “kultur” olur “kultura”, “natur” olur “natura”, “kast” olur “kasta”, “kritik” olur “kritika”, “praktik” olur “praktika” və s. Rus dilindən götürülmüĢ ənənə kimi bunu müəyyən qanunauyğun hal saymaq olar. Həm də nəzərə alsaq ki, bəzi alınma terminlərə “a” artırılması ilə onlar dilimizə yatımlı hala gəlirlər. Məsələn, “Haydeggerin hemenevtiki” deməkdənsə, “hermenevtikası” demək, “Kantın kritiki” deməkdənsə, “kritikası” demək, əlbəttə ki, dil üçün daha rahatdır. Lakin məsələ burasındadır ki, “a” artırma əməliyyatı bəzən kor-koranə adət halını alır və yeri gəldi-gəlmədi icra edilir. Məsələn, “monade” olur “monada”, “maieutike” olur “mayevtika”, “Kirene” (yunanca orijinalı “Kurene”, κςπηνη) olur “Kirena”, “Ariadne” olur “Ariadna” və s. Bu isə artıq sözlərin təhrif edilməsidir və düzəldilməsi lazımdır. Bu xüsusda baĢqa bir problem də bəzi alınma sözlərə “a”nın bəzən əlavə edilməsi, bəzən də edilməməsidir. Məsələn, bəzən prosedur, bəzən də prosedura; bəzən kataklizm, bəzən də kataklizma; bəzən mexanizm, bəzən də mexanizma və s. iĢlədirik. Verilən misallar fəlsəfənin terminləri olmasalar da, amma hər halda vahid normanı gözləmək lazımdır. 20. Bəzi alınma terminlərə “y” hərfi artırma ənənəsini dilə rəvanlıq gətirməsi, rahatlıq verməsi baxımından anlamaq olar. Məsələn, deyək ki, “maskulin” əvəzinə “maskulyin”, “sekular” əvəzinə “sekulyar” və s. tələffüzə asanlıq gətirir. Bu, aydındır. Bəs, görəsən, “elea”nı “eleya”ya, “idea”nı “ideya”ya, “materia”nı “materiya”ya, “maya”nı “mayya”ya və s. çevirmək nə üçündür? Belədə ideya ilə idealizm, materiya ilə materializm arasındakı əlaqələr də görünməz olur, itir.
418 Ağalar Məmmədov Digər tərəfdən, onu da nəzərə almaq lazımdır ki, sonralar terminoloji status almıĢ bir sıra kəlmələr vaxtilə müvafiq dillərdə konkret mənaları olan sözlər kimi iĢlədilmiĢlər. Məsələn, “idea” (eidos) qədim yunan dilində Ģəkil deməkdir, amma Platon ona “mahiyyət” mənası verərək, fəlsəfi terminə çevirmiĢdir. Hilezoizm termininin əsas komponenti kimi tanıdığımız “hile” (əslində “hüle”; ərəbcədən bizə keçən “həyula” sözü də buradandır) qədim yunan dilində odun, ağac, taxta deməkdir, amma Aristotel onu “maddə” mənasında iĢlədərək terminləĢdirmiĢdir. Sonralar hinduizmin əsas anlayıĢlarından birinə çevrilən “maya” sanskrit dilində illüziya, xəyal, aldanıĢ deməkdir. Misalların sayını çoxaltmaq olar. Demək istədiyim odur ki, “idea”nı “ideya” kimi, “maya”nı “mayya” kimi, yəni bəzi sözlərə “y” artıraraq yazmaqla, müvafiq dillərdə müəyyən bir sözün yazılıĢını təhrif etmiĢ oluruq. 21. “Ei” və “ey” diftonqları alman dilində “ay” kimi oxunur. Biz isə onu “ey” kimi oxuyaraq, adları təhrif edirik. Məsələn, “Heisenberg”i “Heyzenberq”, “Schleiermacher”i “ġleyermaxer”, “Einstein”i “EynĢteyn”, “Wittgenstein”ı “VitgenĢteyn”, “Reihenbach” “Reyxenbax”, “Leibniz”i “Leibnits”, “Dilthey”ı “Diltey” və s. Diftonqun düzgün oxunuĢu “ay” olduğuna görə, bu alman adları belə oxunmalıdır: Hayzenberk, ġlayermaxer, AynĢtayn, VitgenĢtayn, Rayhenbax, Laybnits, Diltay. 22. “Eu” diftonqunu biz iki cür (gah ev, gah da ey kimi) oxuyuruq. Diftonqun “ev” kimi oxunuĢuna misallar: “eudaimonia” “evdemonia” kimi, “maieutike” “mayevtika” kimi, “heuristik” “evristika” kimi, “hermeneutik” “hermenevtika” kimi, “Leukipp” “Levkipp” kimi və s. oxunur. Diftonqun “ey” kimi oxunuĢuna aid misallar: “Freud” “Freyd” kimi, “Feuerbach” “Feyerbach” kimi və s. oxunur. Eyni diftonqun azərbaycan dilində iki cür oxunmasının səbəbinə gəldikdə, mənim bu haqda bəzi elmi gümanlarım olsa da, amma burada dəqiq fikir söyləməyə tələsmirəm. Amma
hər bir
halda vahid
normanın müəyyənləĢdirilməsi məqsədəuyğun olardı. Əks halda, məsələn, aĢağıdakı tipdə problemlər yaranır: Foyerbaxçı olduğu vaxtlarda gənc K.Marks yazırdı ki, biz hamımız “Feuerbach”dan keçməliyik. “Feuer” alman dilində od-alov, “Bach” isə xırda çay deməkdir. “Feuerbachdan keçmək” od-alov çayından keçmək deməkdir, yəni Marksa görə, hamımız bu filosofun əsərlərini öyrənməliyik. Əgər oxunduğu kimi yazacağıqsa, onda “Feyerbax” yox, “Foyerbax” yazmalıyıq. Alman dilində “Feyer” kimi nə bir yazılıĢ, nə də bir tələffüz vardır. Göründüyü kimi, linqvistik təhriflər fəlsəfi mətnlərdə bəzən belə incə məqamların nəzərdən qaçmasına səbəb olur. Buna görə də, eyni bir diftonqun oxunuĢunda vahid qaydanın müəyyənləĢdirilməsi vacibdir. 23. Adı bizim fəlsəfi ədəbiyyatda “Dionisiy Areopaqit” kimi yazılan, təqribən V əsrdə yaĢamıĢ neoplatonçu-xristian müəllifin adı orijinalda “Dionysius Areopagit(a)”, bəzən də “Dionysios Areopagit(a)” kimi yazılır. Məlumdur ki, bu ad müəllifin psevdonimidir və onun əsl Ģəxsiyyəti hələ də mübahisəli olaraq qalır. Elə buna görə də, ədəbiyyatda bəzən “Psevdo- Fəlsəfəmizin dilinə bəzi düzəliĢlər və təkliflər 419
Dionysi(us) Areopagit(a)” yazılıĢına da təsadüf edilir. Amma hər bir halda bizə ruslardan keçmiĢ “Dionisiy” variantı yanlıĢdır və düzəldilməsi lazımdır: “y” artıqdır. Doğru variant belə olmalıdır: Dionisi(us) Areopaqit(a). 24. Ġngilis dilində də mövcud olan, tələffüzündə diĢ ilə dilin təması iĢtirak etdiyinə görə, adi “t”dən fərqləndirmək üçün dental “t” (diĢ “t”si) adlandırılan “th” konsonantını bizim səhvən iki cür (t və f kimi) oxumağımız da qarıĢıqlığa səbəb olur. Bu konsonantın “t” kimi oxunduğu hala aid bəzi misallar: theos teos kimi (ateizm, panteizm və s. sözlərdə olduğu kimi), theoriya teoriya kimi, method metod kimi, pathologiya patologiya kimi, Thomas Kuhn Tomas Kun kimi, Thomas Hobbes Tomas Hobs kimi oxunur. Ġndi də bu konsonantın “f” kimi oxunduğu hallardan bir neçəsi: mithos mif kimi, pathos pafos kimi (patologiya sözünün kökü), Thales Fales kimi, Pithagor(as) Pifaqor kimi, Thomas von Aquin(as) Foma Akvinski kimi səslənir. Beləliklə, haqqında danıĢdığım bu konsonantı “th” kimi oxuya bilməsək də (buna heç ehtiyac da yoxdur), amma onu “f” kimi də oxumamalıyıq. Eyni bir konsonantı heç bir prinsip olmadan bəzən “t”, bəzən isə “f” kimi oxumaq isə yolverilməzdir. Düzgün oxunuĢ “t”dir. 25. Fəlsəfi-konseptual aparatımızda yanlıĢ orfoepik ənənələr də yox deyil. Azərbaycan əlifbasının hərflərini, rus oxunuĢu ilə, son vaxtlar isə ingilis dili ilə oxumaq dilimizdə baĢ alıb gedən zərərli tendensiyalardan biridir.
Məsələn, nitqdə adətən “problem”i “prablem”, “konkret”i “kankret”, “ontologiya”nı “antologiya” kimi eyni tələffüz edirlər. “Problem”, “konkret” kimi sözlərdə problem ciddi olmasa da, “ontologiya”nın tələffüzdə “antologiya” ilə eyniləĢməsi qarıĢıqlıq törədir. “Ontologiya” qədim yunanca “einai” (olmaq, var olmaq) sözünün feli sifəti olan “on” (olan, var olan) sözündən əmələ gəlmiĢ termin olub, fəlsəfənin varlığı öyrənən sahəsini bildirir. “Antologiya” isə qədim yunanca “antos” (buket, yığma) sözündən əmələ gəlmiĢ olub, ədəbi toplu deməkdir. Lakin azərbaycan dilində “o” hərfinin rus dilinin orfoepiyasına görə “a” oxunması nəticəsində “ontologiya” tələffüzdə “antologiya”ya çevrilir. Amma azərbaycan dilində “o” hərfi heç vaxt “a” kimi oxuna bilməz! Göründüyü kimi, mən daha çox Qərb mənĢəli terminlərin və adların analizi ilə məĢğul oldum. Amma ərəb-fars terminlərinin və adlarının yazılıĢında da problemlər yox deyil. Məsələn, bəzən Xəldun, bəzən isə Xaldun ilə; bəzən Qəzzali, bəzən də Qazzali, Qazali, Ğəzzali kimi variantlarla; bəzən Fərabi, bəzən də Farabi ilə; bəzən bəhailik, bəzən də bahailik ilə rastlaĢırıq. Orijinal mətnləri tanıyan mütəxəssislər bu məsələlərə aydınlıq gətirməyə baĢlasalar sevindirici olardı.
ƏDƏBİYYAT
1. Hançerlioğlu O. Felsefe sözlüğü. Remzi Kitabevi, Ġstanbul, 1989, s. 22 2.
Felix Meiner Verlag, 2003, S. 289 420 Ağalar Məmmədov 3.
4.
Mehdi N. Çətin və dolaĢıq durumların kulturolojisi (Qərb və ġərq mədəniyyətlərində virtual örtüyün “kosmoqoniyası”). Bakı: Qanun, 2001, s. 22 və Mehdi N., Mehdi D. Fəlsəfə tarixində fəlsəfə: Nə və necə deyilənlər haqqında kitab (Fəlsəfə üzrə dərs vəsaiti). Bakı: Qanun, 2005, s. 159 5.
Nietzsche F. Der Antichrist, Ecce Homo, Dionyos-Dithyramben. Goldmann Verlag, Erläuterungen S. 255 6.
Summary SOME AMENDMENTS AND PROPOSALS ON LANGUAGE OF OUR PHILOSOPHY Aghalar MEMMEDOV (Azerbaijan National Academy of Sciences) The article is dedicated to study of terminological apparatus of Azerbaijan philosophy. In the article the fact of existing 25 errors existing in the apparatus is pointed out. In conformity with this the article is divided into 25 small parts. The author pays attention to discrepancy of some borrowed philosophical terms and foreign nominations with writing and reading original, existing traditional mistakes including incorrect terms in the Azerbaijan language. The basic essence of the problem seen by the author consists in that in some cases in Azerbaijan-lingual philosophical- terminological apparatus the single linguistic norm does not work, and this prevents in many cases proper reading of philosophical texts, a vision of interterminological semantic parallels and resemblances including the same etymological roots; and this causes the emergence of thought mismash of different kinds. In conclusion the author expresses his hope that this small research work will be the next step in formation of Azerbaijan-lingual terminology in philosophy. Yüklə 120,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|