1
Dərsliklərimizin dili haqqında
Bəri başdan qeyd edim ki, son illərdə dərsliklərimiz həm elmi, həm metodik, həm də dil baxımından xeyli
təkmilləşdirilmiş, yeni-yeni nailiyyətlər əldə edilmişdir. Bütün bunlar bizi – Azərbaycan dili mütəxəssisləri
sevindirir, müəllimlərdə ruh yüksəkliyi yaradır, lakin hələ görüləsi işlər də çoxdur.
Lüğət məsələsindən başlamaq istərdim. Dərsliklərdə olan çətin sözləri müəyyən qruplara bölmək olar. Elə
kəlmələr var ki, məktəb çərçivəsində onları izah etməyə ciddi ehtiyac yoxdur: şagird bu və ya digər kəlmənin
mənası haqqında ümumi (bir qədər dumanlı olsa da) təsəvvürə malik olur. Müəllim bu cür sözlərin izahı üzərində
dayanmaya da bilər. Məsələn, “Gözləri mərcan xoruz” ifadəsindəki mərcan sözünü xüsusi olaraq və hərtərəfli
açıqlamağa ehtiyac duyulmur. Mərcan sözü ən çox ibtidai siniflərin dərsliklərində işlədilib, əls mənası belədir:
“dənizin dibində qayalara yapışaraq dəstələr şəklində hərəkətsiz yaşayan dəniz heyvanı ... Daşlaşmış halda olan
həmin heyvanın bəzi növlərinin ... bəzək şeyləri qayırmaq üçün istifadə edilən al-qırmızı, çəhrayı və ya ağ rəngli
əhəng çöküntüsü”. Söz “al-qırmızı” rəng anlamında da işlədilir...
Göründüyü kimi, mərcan sözünün əks etdirdiyi heyvanı əyani olaraq şagirdə göstərmək imkan
xaricindədir, bu söz uşaq (şagird) nitqində nadir hallarda işlədilir. Nəticə çıxaraq: dərsliklərdəki sözlərin bir qrupunu
müəllimin və müəllifin ətraflı izah etməsi heç də zəruri deyildir.
Sözlərin ikinci qrupuna elə kəlmələr daxildir ki, onların mənası yalnız mətnin məzmununun başa düşülməsi
baxımından zəruridir, bu cür sözlər məktəblinin fəal lüğət ehtiyatına daxil edilmir. Məsələn, ikinci sinfin “Oxu”
dərsliyində sayacı, sazan, bizan (Səməni, sazana kəlmişəm; Səməni, bizana kəlmişəm...), IV sinifdə işlədilmiş
əlçim, qarağan, tutan (bitki adı) tipli kəlmələr yalnız öyrədilən mətn anlamaq naminə şərh olunmalıdır.
Sözlərin ikici qrupuna öz əksini lüğətlərin heç birində tapmayan, mənası bir çox dilçilərə belə məlum
olmayan kəlmələr daxil edilə bilər. Məsələn, “Koroğlu” dastanında oxuyuruq:
“Qıratı minməsəm, dağlar sökülməz,
Bəzməndin çəkməsəm, sağrı örtülməz”.
Buradakı “bəzmənd” sözü lüğətlərdə izah edilməyib. Xəstə qasımda oxuyuruq:
“Bir igidin var-dövləti olmasa,
Yeləksiz ox kimi çovar deyərlər”.
“Çovar” sözü də “bəzmənd” kimi lüğətlərdə öz əksini tapa bilməyib. Bu qəbildən olan kəlmələrin dərsliyə
daxil edilməsi məqbul sayılmamalıdır. Dilimizin elə bir lüğəti yaradılmalıdır ki, müstəsnasız olaraq bütün sözləri (o
cümlədən dialekt sözlərini, necə deyərlər, loru sözləri, tabu hesab edilən kəlmələri...) əhatə etmiş olsun. Onda oxucu
bəzmənd, çovar və bu qəbildən olan digər sözlərin mənasını öyrənməyə günlərlə vaxt sərf etməz.
Dərslik müəllifləri bəzən izahı vacib olan sözlərin üzərindən sükutla keçir, bir o qədər də çətinlik
törətməyən kəlmələrin şərhinə isə üstünlük verirlər. Məsələn, holavar, şülən, avan, həvə, kəhər, səməndə, köhlən,
quba, bədöv, axtarma, yey, erkec, öyəc, aşıqlıq, kərə, kürə kimi məktəblilərin çoxu (xüsusən şəhər mühitində
olanlar) üçün çətinlik törədə biləcək sözlərin mənası açılmamışdır. V sinfin “Ədəbiyyat” kitabında işlədilmiş poetik
qanunlar, prinsiplər, pəyə, köbəkli, xırman, uğurluq, kərənay, sayat, roman, povest, əriş, sinəbənd, heybə, mahmız
kimi sözlərin mənası açılmamış, səma, intəhasız tipli nisbətən asan kəlmələr isə şərh olunmuşdur.
Dərsliklərin bəzilərini diqqətlə nəzərdən keçirdikdə istər-istəməz adamın ağlına belə bir fikir gəlir: “İlahi,
Azərbaycan dilini Azərbaycan dilçilərinin və dərslik yazanların bir qrupundan özün qoru”. Niyə bu fikrə düşürük?
Ona görə ki, dilçilərimizin bir qrupu ayrı-ayrı sözlərin mənasını çox məsuliyyətsizcəsinə yozurlar: “Tülək quş
adıdır” (?!), “Mürid - Şeyx Şamilin (?!) tərəfdarı, şagirdi deməkdir”. Belə misalların sayını artırmağa utanıram,
çünki tülək sözü tük kəlməsi ilə bağlıdır, tükünü, yununu tökmüş, dəyişmiş heyvana, ən çox quşlara deyirlər. O, quş
adı deyil!!! Mürid sözü şeyxə, mürşidə tabe olan, onlardan təriqət üsullarını öyrənən şəxsdir, şagirddir. Müridlər
Şeyx Şamildən əvvəl də olublar, sonra da.
Dilimizdə “qızılı rəng” anlamını əks etdirən quba sözü var. M.Kaşğari “quba at” ifadəsini “səmənd at”
mənasında açıqlayıb. Dilçilərimiz isə yazırlar ki, quba quş adıdır, vəhşi ördək ifadəsinin sinonimidir.
“Köhlən at” birləşməsindəki köhlən sözü bədöv sözü kimi cinsini bildirir, dilçilərimiz isə yazırlar ki,
köhlən “yaxşı bəslənmiş at” deməkdir...
Şagirdlərin lüğət ehtiyatını zənginləşdirmək üçün unudulmaqda olan bir sıra sözləri şüurlu surətdə,
müntəzəm olaraq mətnə daxil etməklə məktəblilərə öyrətmək lazımdır. Məsələn, toyuğun balası yumurtadan çıxanda
cücə adlanır, bir müddət sonra erkəyinə çolpa /beçə/, dişisinə isə fərə deyilir. Daha sonra toyuq və xoruz ortaya
çıxır... Keçinin balası zamanla /yaşla/ bağlı olaraq /6 aya qədər/, çəpiş /1 yaşa qədər/, kəvər /2 yaşa qədər/, təkə
/erkəyi/, dıbır /axtası/, seyiz və s. adlanır.
Sorğu göstərir ki, nəinki şagirdlər, heç müəllimlər /hətta alimlər/ də bu qəbildən olan sözləri asanlıqla
fərqləndirə bilmirlər. İnəklə bağlı buzov, dana, düyə /dişisi/, cöngə /axtalanmış erkəyi/, kələ, buğa, öküz kimi sözlər
mövcuddur. Camışla bağlı balaq /6 aya qədər/, pota /6-12 ay arası/, - buna avara da deyirlər, - dişisinə düyə /1-2 yaş
arası/, erkəyinə /həmin yaşda/ kəlçə /axtalanıbsa, axtalanmamışına kəl/ deyirlər...
Gəlin görək, bunlar dərsliklərdə şərh olunubmu? Təəssüflər ki, yox.
2
Mətnlər haqqında da mülahizə söyləmək istərdim. Klassik ədəbiyyat nümunələrini /xüsusən Nəsimi, Füzuli
kimi ədiblərin əsərlərini/ dərsliyə daxil edərkən onlarln dil baxımından müasirləşdirilməsini faydalı hesab edirəm.
Dili indi çətin anlaşılan şeirləri nəsrə çevirmək, tam aydın bir dildə orijinalla paralel olaraq şagirdə təqdim etmək
lazımdı. Fikrimi əsaslandırmaq üçün “Kitabi-Dədə Qorqud”dan bir parçanı təqdim etmək istərdim. “Dirsə xan oğlu
Buğac xan bəyan edər” hissəsi:
Orijinal
Müasir variantı
Bir gün Qam Ğan oğlu xan Bayandır xan
yerindən turmışdı. Şami günligi yer yüzünə
dikdirmişdi. Ala seyvanı kök yüzünə aşanmışdı.
Bin yerdə ipək xaliçəsi döşənmişdi.
Bir gün Qam Ğan oğlu Bayandır xan yerindən
durmuşdu.
Şami
günlüyünü
yer
üzündə
qurdurmuşdu. Hündür alaçığı göy üzünə
dirənmişdi. Min yerdə xalça döşənmişdi....
Müasir dövrdə çətin başa düşülən bütün mətnlər bu və ya buna bənzər digər yolla sadələşdirilməli, şagirdlər
üçün daha anlaşıqlı bir hala salınmalıdır. Məzmunu mənimsətmək üçün müasirləşdirilmiş variant, sənətkarın dilini,
üslubunu və s. öyrətməkdən ötrü isə orijinal ön plana çəkilməlidir.
Dərslik müəlliflərinin qurduqları cümlələr, işlətdikləri söz və ifadələr də bəzən şagird üçün xoşagəlməz
əhval-ruhiyyə yaradır. Məsələn, “Azərbaycan dili” dərsliklərindən birində oxuyuruq: “Həmçinin başın /sifət
quruluşu, çənə və s./ və onun içində yerləşən, dil üçün çox vacib sayılan, şüurun-təfəkkürün akkumlyatoru rolunu
oynayan beynin bu biçimdə müəyyənləşməsi də bədənin şaquli quruluşu ilə bağlıdır”. Başqa bir misal. “Fərdi üslub
ayrıca fərdin /sənətkarın, alilik?!/ və ya qrupun nitq funksional uslubların çoxunda özünü göstərir”.
Dərsliklərdə üslub baxımından da qüsurlar da az deyil. “Mərdan sevinə-sevinə tutduğu ilk balığı tilovdan
çıxarırdı” cümləsini oxuyan III sinif şagirdi bilmir ki, Mərdanı sevindirən nədir: balıq tutmaq, yoxsa onu tilovdan
çıxarmaq? “Sənə bəxşiş vermək istəyirəm. Niyə özünü döydürmək istəyirsən?” “Payız idi. El yaylaqdan arana
köçmüşdü. Biz yaylaqda qalıb qoyunları otarırdıq. Dumanlı bir gün idi. Yoldaşlarım sürüləri otarmağa aparmışdılar.
Mən... daxmada qalmışdım”. Göründüyü kimi, iki sətir yarımlıq hissədə idi müxtəlif variantlarda altı dəfə təkrar
olunub. “İstəmək” kəlməsi də dalbadal gələn iki cümlədə iki dəfə təkrar edilib. “Qış gəldi, yaz gəldi, ağaclar
çiçəkləməyə başladı” cümləsində “qış gəldi” yox, “qış köçdü” olmalı idi: əvvəl qış gedir, sonra yaz gəlir, ikisi
birdən gəlmir.
“İnsan yaranan gündən təbiətin sirlərini, müxtəlif təbiət hadisələrini öyrənməyə çalışmışdır”. “Bakı hər il
gündən-günə (?!) böyüyür və gözəlləşir”. “Yaşadığınız və ya gəzintiyə getdiyiniz yerlərdə təpəliklər, dağlar
yoxdursa, demək siz düzənlikdəsiniz”. “Kiçik Qafqazın səfalı yerlərində İstisu, Turşsu kimi kurortlar var. Burdan
içən xəstələr tez şəfa tapırlar”. “Siz kiçik Qafqaz dağlarında və yaylaqlarında olmusunuzmu?”. “Stəkana və ya sınaq
şüşəsinə su ilə durulaşdırılmış 10 faizli xlorid turşusu adlanan maddə tökün”. “Alt və üst çənənin hər birində 4
kəsici, 2 köpək, 8 azı dişləri var”. “Diş fırçası işləndikdən sonra bir neçə vaxt sonra onu sabunla təmiz yuyun”. “Ona
yaxın digər tərəfdən damar ürəyə gəlir”. “Beləliklə, adamı ölümdən xilas etmək olur. Tənəffüs orqanlarımız üçün
çox böyük əhəmiyyətə malikdir”. “Səhər tezdən və axşam yatmazdan əvvəl otağın havasını əvvəlcə təmizləyin”.
“Biz bədənimizi dəri hissəsi ilə çox zədələrdən qoruyuruq”. “Adamın bədənini don vurubsa, onu isti otağa aparmalı,
ayaqqabını çıxarıb isti şeylə sarıyıb həkimə göstərin”. “Uşaq bizquyruğu və askarid qurdları insanda yaşayır”. Belə
misallar az deyil.
Etiraf edək ki, bunlar dili öyrətməli olan dərslik və onun müəllifləri üçün heç də ürəkaçan deyil.
Fikrimi aşağıdakı sözlərlə yekunlaşdırmaq istərdim.
M.V.Lomonosov /1711-1765/ həzrətləri 1755-ci ildə 44 yaşında yazmış olduğu “Rossiyskaya qrammatika”
kitabında göstərirdi: “XVI əsrin Roma imperatoru V Karlın fikrincə, Allahla ünsiyyətə girmək istəyən şəxslər ispan
dilinə müraciət etməlidirlər, dostlarla söhbət etmək üçün fransız dili çox əlverişlidir, düşməni məğlub etməkdən ötrü
alman dilini əvəz edəcək ikinci bir dil tapmaq müşkül məsələdir, sevgili cananların qəlbinə yol tapmaq istəyənlər
italyanca ünsiyyətə girməlidirlər. Güman edirəm: əgər imperator cənabları rus dilinin qüdrətinə bələd olsa idi,
görərdi ki, o /rus dili/, yuxarıda sadalanan dillərin hamısını əvəz etməyə qadirdir. Zira rus dilində ispan dilinin
əzəməti, fransız dilinin cazibədarlığı, alman dilinin kəskinliyi, italyan dilinin zərifliyi, yunan və latın dillərinin
dolğunluğu cəmlənmişdir...”. Mən Bəşir Əhmədov isə güman edirəm ki, Mixail Vasilyeviç Lomonosov Azərbaycan
dilinin icəliklərinə bələd olsa idi, “rus dili” birləşməsinin əvəzinə, “Azərbaycan dili” ifadəsini işlədərdi.
Belə bir dilin daşıyıcısı, tədqiqatçısı, öyrədicisi olmaq heç bir şan-şöhrətlə əvəz edilə bilməz. Bu dilin
imkanlarından heç olmasa 30-40 faiz istifadə etməyi bacarmırıqsa, ixtisasımızı dəyişməli, meyvə-tərəvəz satmaqla
məşğul olmalıyıq!!!
"Azərbaycan dili və ədəbiyyatı tədrisi", Bakı, 2003, №2