Microsoft Word derslik-Semengul doc
Yüklə 12,87 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ƏDƏBİYYAT
- Səməngül Qafarova, Ellada Gərayzadə Azərbaycan ədəbiyyatının tədrisi tarixi Dərs vəsaiti. Bakı – Mütərcim – 2010
- «Мцтяръим» Няшриййат-Полиграфийа Мяркязи Бакы, Рясул Рза кцч., 125 тел./факс (99412) 596 21 44 e-mail: mutarjim@mail.ru
124 Məxəzlərdə “Xeyriyyə kompleksləri”, yaxud mədrəsə ünvanı ilə qeydə alınmış orta əsrlərin bu təhsil müəssisələri özlərinin elmi- pedaqoji fəaliyyətlərinin xüsusiyyətlərinə görə adi mədrəsə çərçivə- sindən çıxaraq A.Olearyusun çox düzgün müəyyənləşdirdiyi akade- miya tipli elm ocaqlarına çevrilmişlər. XIII əsrin ikinci yarısı və XIV əsrin əvvəllərində Azərbaycanda bu kimi elmi-pedaqoji müəs- sisələr sisteminin yaranması XI əsrdən genişlənməyə başlayan elm və maarif müəssisələrinin tədrici inkişafının nəticəsi idi. Lakin bu da inkaredilməzdir ki, onlar quruluş və iş qaydaları etibarilə Nəsi- rəddin Tusinin 1259 – 1273-cü illərdə rəhbərlik etdiyi rəsədxana adı ilə məşhur olan Marağa elm ocağının təsiri altında ortaya çıxmışlar. Təəssüf ki, həmin müəssisənin vəqfnaməsi bu günə qədər əldə edil- mişdir. Bu barədə məxəzlər də susur. Buna görə də onun quruluşu və iş qaydaları haqqında ilk sənədli və dəqiq məlumat hələlik mə- lum deyil. Ancaq ayrı-ayrı faktların təhlilinə əsasən inamla demək olar ki, bundan əvvəl adlarını qeyd etdiyimiz XIII – XIV əsr Təbriz və Sultaniyyə təhsil müəssisələri elmi-pedaqoji quruluşca Tusinin başçılıq etdiyi Marağa elm ocağını təqlid etmişlər. Marağadakı bu mədrəsə-rəsədxana kompleksinin tikintisi 1259-cu ildə görkəmli Marağa memarı Əbülsəadət Əhməd ibn Osmanın rəhbərliyi altında başlanmışdır. Tusinin Marağada təsis etdiyi rəsədxana Şərqdə ilk akademiya hesab olunur. Bu rəsədxanada dövrün bir sıra görkəmli alimləri fəa- liyyət göstərmişlər. Onların fəlsəfə, astronomiya, riyaziyyat, və s. elmlər haqqında kəşfləri və yenilikləri öz aktuallığını bu gün də sax- lamaqdadır. Tusinin “Zici-Elxani” əsəri planetlərin və səma cisimlə- rin öyrədilməsinə həsr edilmişdir. N.Tusinin “Zic-e Elxani” əsərinin müqəddiməsindəki qeydlə- rindən bilinir ki, o, müəssisənin elmi rəhbəri təyin edilmiş, Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin, eləcə də Azərbaycanın tanınmış alimləri və müdərrisləri burada işləməyə cəlb olunmuşdu. Onun sözləri belədir: “Hülakü…. bütün sahələr üzrə mahir sənət xadimlərini təşviq etdi. Tusdan olub mülhidlər vilayətinə düşmüş mən bəndə Nəsiri azad etdi, ulduzları rəsəd (müşahidə) etməyi buyurdu və münəccimliyi 125 bilən alimləri, o cümlədən Moəyyedəddin əl-Ərəzini Dəməşqdən, Fəxrəddin Mərağini Mosuldan, Fəxrəddin Xlatini Tiflisdən və Nəc- məddin Dəbirani Qəzvindən tələb etdi… Bağdad, Şam, Mosul və Xorasandan kitabları (həmin şəhərlərin kitabxanalarındakı əlyazma fondlarını) gətirməyi əmr verdi”. Xandəmirin “Həbib os-siyər fi-əx- bar ol-bəşər” əsərində göstərilir ki, bu mədrəsə-rəsədxanada işləyən alimlərin bir çoxu müxtəlif elmi sahələr üzrə mütəxəssislər olmuş- lar. Məsələn, Moəyyedəddin əl-Ərəzi həndəsə və rəsədxana alətləri üzrə, Fəxrəddin Xlati riyaziyyat, Nəcməddin Dəbiran və Qotbəddin Şirazi fəlsəfə-məntiq üzrə mütəxəssis idilər. Marağa mədrəsə-rəsədxana kompleksini təşkil edən müəssisə- lərdə iş elmi tədqiqat və pedaqoji istiqamətdə aparılmışdır. Burada- kı mədrəsələr bəzi mənbələrdə, o cümlədən İran tarixçisi Rza Əmin Sübhanının “Vəch-e təsmiye-ye mədarese Təbriz” 1 adlı əsərində universitet adı ilə qeydə alınmışdır: “Xacə (Tusi) müxtəlif elmlərin tədrisi üçün mədrəsələr təsis etdi… tələbələrə təqaüd müəyyənləşdirdi”. Mədrəsələrdə fəlsəfə, məntiq, tibb, ədəbiyyat nəzəriyyəsi və ilahiyyat tədrisi üçün istifadə olunmuş kitablar arasında aşağıdakı- larda var idi: 1) “Şərh-e hekmət ol-eşraq-e Şəhabəddin Sührəverdi” 2) “Şərh-e kolleyyat-e Qanun-e ibn Sina” 3) “Şərh-e Meftah ol-olum-e Səkkaki” 4) “Dorra-t-ot-tac” 5) “Cameol-osul fi əhadis ər-rəsul” və s. Burada ayrı-ayrı elm sahələri üzrə tədqiqat aparılmasına əlve- rişli şərait yaratmaq məqsədilə 400 minlik nadir əlyazmaları fondu- na malik böyük bir kitabxana təşkil edilmişdi. Orta əsrlərdə bu kimi elmi kitabxanalara “Fəlsəfə evi” (“Dar ol-hekmə”, “Dar ol-elm”, “Beyt ol-hekmə”, “Xəzanə-t-ol-hekmə”) deyilirdi. Onların müdirlə- ri (“xazinlər”) alimlər sırasından təyin edilirdi. İlk “Dar ol-hekmə” Harun-ər Rəşid (787 – 809) tərəfindən Bağdad şəhərində təsis edil- mişdir. Burada qədim yunan kitabları ərəb dilinə tərcümə edilir və çoxaldılırdı. Kitabxananın fondunu əsasən fəlsəfə və dəqiq elmlərə 1 Rza Əmin Sübhanı “Vəch-e təsmiye-ye mədarese Təbriz”. Təbriz, 1958 126 aid kitablar təşkil edirdi. Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin alimləri uzun müddət Bağdaddakı “Dar ol-hekmə”dən elmi mərkəz kimi is- tifadə etmişlər. Əhməd Əmin Misri “Zoha ol-eslam” əsərində yazır: “Bu kitabxana (Bağdad “Dar ol-hekmə”si) Hülakünün hücum etdiyi ilə qədər (1258) əvvəllərdə olduğu kimi qalmışdı». Həmin ildə N.Tusi də Bağdadda olmuş, çox ehtimala görə, “Dar ol-hekmə”ni görmüşdür. Marağanın mədrəsə-rəsədxana kompleksindəki kitabxana (“Dar ol-elm”, ya “Dar ol-hekmə”) da dövrün ən mühüm elmi mü- bahisələr, mütaliə, tədqiq və təlif mərkəzi idi. İlk mənbələrə və elmi-tədqiqat əsərlərindəki müvafiq materi- allara istinadən deyə bilərik ki, rəsədxananın özündə fəlsəfə, riya- ziyyat və nücum elmi tədris edilmiş, riyaziyyat və astronomiya elm- lərinə aid qədim yunan müəlliflərinin, eləcə də Yaxın və Orta Şərq alimlərinin əsərləri öyrənilmişdir. XIII əsrə qədər Şərq astronomları tərəfindən tərtib edilmiş astronomik kataloqlar və cədvəllər dəqiq və ardıcıl elmi planda təkmilləşdirilmişdir. Bu baxımdan, “Zic-e Elxa- ni” adlanan astronomik kataloqun tərtib edilməsini qeyd etmək olar. Burada ulduzların hərəkətlərinin yeni cədvəli tərtib edilmişdir. “Zic-e Elxani”yə əlavə olunmuş xüsusi bir cədvəldə isə istinad ul- duzların eleptik koordinatları dəqiqləşdirilmişdir. Müəssisənin elmi rəhbəri N.Tusinin “Şəkl ol-ğeta” kitabında nisbətlər nəzəriyyəsi ardıcıl olaraq inkişaf etdirilmiş, tam dördtərəf- lilərin nəzəriyyəsi tamamlanmışdır. Bundan başqa, müstəvi və sfe- rik üçbucaqlıların həlli üsulları müfəssəl şərh olunmuş və bir sıra mühüm riyazi çətinliklər həll edilmişdir. “Şəkl ol-ğeta” kitabında birinci dəfə olaraq triqonometriya müstəqil riyazi fənn halına salın- mış və sferik triqonometriya inkişaf etdirilmişdir. Şardən yazır: “…Rəsədxanada Nəsirəddin Tusinin və digər alimlərin səyi ilə… astronomiya və riyaziyyat ilə əlaqədar olan bir çox çətin və naməlum məsələlərin həll edilməsinə nail olunmuşdur. Həmin məsələlər barədə müasir dövrün alimləri 1 cildlərlə kitab yaz- mışlar”. 1 yəni Avropa alimləri 127 Marağa elmi-pedaqoji müəssisələr kompleksində işləyən Azərbaycan və digər Şərq ölkələrindən gələn alimlərinin birgə yara- dıcılıq işləri dünya fəlsəfəsi və riyazi elmlərinə təsir göstərmişdi. Təəssüflər olsun ki, biz Nəsirəddin Tusinin bir neçə əsəri ilə tanışıq. Fəlsəfə, məntiq və sair elmi sahələrə aid Qotbəddin Şirazi, Nəcməd- din Dəbiran tərəfindən yazılmış “Dorrə-t-ot-tac”, “Şərh ol-meftah”, “Şəmsiyye”, “Came od-dəğayeğ” və bu kimi Marağa elm ocağının digər alimlərinin əsərləri də, demək olar ki, tədqiq edilməmiş, yeni- likləri işıqlandırılmamışdır. Yuxarıda deyilənlərdən məlum olur ki, N.Tusinin rəhbərlik et- diyi “rəsədxana” adı ilə məşhur olmuş XIII əsr Marağa elm ocağı, əslində, astronomiya, riyaziyyat, eləcə də fəlsəfə üzrə dövrün mütə- xəssis alimlərinin elmi-tədqiqat və pedaqoji fəaliyyətlərini birləşdi- rən müəssisələr kompleksi olmuşdur. Bu cəhətdən, ona sadəcə ola- raq “rəsədxana” deyilməsi ilə həqiqət tam əks etdirmir. Müəssisənin xüsusiyyətləri onun orta əsr Elmlər Akademiyası sayılması üçün qə- naətləndirici əsas verir. Yəqin buna görədir ki, Şardən də Olearyus kimi, sonralar Marağa elm ocağı kimi təşkil edilmiş Azərbaycanın bəzi mədrəsələrini «akademiyalar» hesab etmişdir. Deyilənlərə və faktlara əsasən, bu gənaətə gəlirik ki, Azərbay- canda ilk akademiyanın bünövrəsi 723 il bundan əvvəl qoyulmuş və bu tarixi hadisə N.M.Tusinin adı ilə bağlıdır. Marağa Elmlər Akademiyası dünya elm və mədəniyyət tari- xində orta əsrlərin nümunəvi akademiyalarından biri olmuşdur. Bu nəhəng müəssisənin ətraflı tədqiq edilməsi vacibdir. 128 LÜĞƏT alban əlifbası Alban əlifba sistemi V əsrin əvvəllərində icad edilmişdi. V – VI əsrlərdə Azərbayca- nın şimal əyalətlərində yazı üçün Runi əlif- basının (qədim Türk Əlifbası) tətbiq edil- məsi ehtimal olunur. Lakin bu əlifbanın məktəbə nüfuz etməsi barədə hələlik heç bir məlumat əldə edə bilməmişik. bəvvab xidmətçi darül-elm elm evi darüttəhsil elmlər evi və ya akademiya darül-ülum bax: darüttəhsil dəbir mirzə, katib əbcəd əlifba əhadis hədislər əxbar xəbərlər əmsal misil, formul əşar şeirlər fiqһ din elmi, şəriət qanunları fükaha Hüquqşünas Həqaiqi Xaqani Şirvaninin təxəllüsü xəzinətül-hikmə müdriklik, aqillik xəzinəsi iksir maddə kəlam, imla, kərura heybə, çanta Qaf Qafqaz dağı qələm qəmişdən və ya lələkdən hazırlanan məqul söylənmiş, deyilmiş mənqul söz, xəbər mübəlliğ hərfi tərcüməsi: təbliğ edən, çatdıran müəllümül-qüttab məktəb müəllimi mürəbbi tərbiyəçi nəhv sintaksis 129 nəsayeh nəsihətlər nəsturi xristian məzhəblərindən biri pəhləvi ədəbiyyatı Qədim fars dilində yazılmış əsərlər Pəhləvi ədəbiyyatı adlandırılır. Bu əsərlər sırasında əsasən Sasanilər dövründə (226-651) yazıl- mış bəzi əsərlər bizə qədər gəlib çatmışdır. Mövcud Pəhləvi ədəbiyyatının miqdarı 66 addan artıq deyildir. Pəhləvi ədəbiyyatının mətnlərini təşkil edən sözlərin ümumi miq- darı da müəyyənləşdirilmişdir. Mövcud Pəhləvi ədəbiyyatı sırasında bəzi nəsihətnamələrə də rast gəlmək olur. Bu nə- sihətnamələr əsasən dövlət xadimləri və ya Sasani dövrünün ruhaniləri tərəfindən yazıl- mışsa da, Sasani dövlətinin şimal vilayəti tərkibinə daxil olan Avesta Azərbaycanın- da, istərsə də Avesta İranında zoroastrizm dini ilə səciyyələnən mövcud ictimai şüur və düşüncənin inikasını verərək o zamankı hakim dairələrin maarif və əxlaqa qarşı olan münasibətini və tələbatını bildirir. Sam, Zal Firdövsinin “Şahnamə” əsərindəki surətlər- dir. sərf-nəhv qrammatika təkfir kafir adlandırma, kafir olduğuna hökm vermə tələbətül-elm bilik evi 130 ƏDƏBİYYAT 1. Mollayev İ.A. Orta əsr Azərbaycan mütəfəkkirləri təlim- tərbiyə haqqında. Bakı, 1966 2. Sultanov M. Əvhədi Marağalı və onun "Cami-Cəm" əsəri//Marağalı Əvhədi. Cami-Cam. Poema. Bakı, 1970 3. Abbasov Ə., Araslı H. Nizami Gəncəvinin "İskəndərnamə" poeması. Bakı, Azərbaycan Mea, 1966. 4. Azadə R. İbrahimov M. Nizami Gəncəvi. Həyatı və sənəti. Bakı, Elm, 1979. 5. Araslı H. Xaqani Şirvani. Şairin həyatı və zəngin ədəbi irsi haqqında. Bakı. Yazıçı, 1982 6. Bakıxanov A. Hüssənül-əcam Xəqani Şirvani. “Gülüstani- İrəm” kitabında, Azərb.SSR EA nəşr., 1951, s. 208-210 7. Eyvazov F. Dahi alim və filosof Məhəmməd Nəsirəddin Tusinin anadan olmasının 750 illiyinə. Bakı, Gənclik, 1981 8. Əlimirzəyev X. Xaqani yaradıcılığında dünyəvilik. “Elm və həyat” jurn., 1977, 34. s. 30-31 9. Hüseynov S. İntibah dövrünün böyük şairi. “Ədəbiyyat və incəsənət”, 1979, 22 iyun, s. 6 10. Hüseynzadə L. Xaqani Şirvani. “Ədəbiyyat və incəsənət” 1954, 16 oktyabr 11. Hüseynzadə R.L. Erkən orta əsrlər dövründə Azərbaycan- da məktəb və pedaqoji fikir. Bakə, Elm, 2005 12. Xəlilov N. Ə. Xaqaninin əxlaqi-tərbiyəvi fikirləri. Azər- baycan dili və ədəbiyyat tədrisi (metodik məcmuə). 1983, № 4, s. 48-52 13. İbrahimov M. Xaqaninin həyatı və estetik idealı. “Azər- baycan” jurn., 1980, №7, s. 139-150 14. Kəndli H. Xaqani Şirvani. Həyatı, dövrü və mühiti. Bakı, Elm, 1988 15. Qarabağlı Ə. Azərbaycan ədəbiyyatının tədrisi metodika- sı. Bakı, 131 16. Mollayev İ.A. Orta əsr Azərbaycan mütəfəkkirləri təlim- tərbiyə haqqında. Bakı, Maarif, 1996 17. Abdullayev H.B., Vəliyev L.M. Nizami Gəncəvinin elm dünyası. Bakı, Azərnəşr, 1991. 18. Kərimli T.H. Nizami və tarix. Bakı, Elm, 2002 19. Bakıxanov A. A. Gülüstani-İrəm. Bakı, 195l 20. Balasaqunlu Y. Kutadqu bilik (Xoşbəxtliyə aparan elm). Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1994 21. Qacar Ç. Qədim və orta əsrlər Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətləri. Bakı, Nicat, 22. Dadaşzadə M. Azərbaycan xalqının orta əsr mədəniyyəti. Bakı, Elm, 1985 23. Əhmədov H. M. Azərbaycan məktəb və pedaqoji fikir ta- rixi. Bakı, Təhsil, Elm, 2001 24. Həbibbəyli İ.Ə. Naxçıvanda elm və mədəniyyət / Azər- baycan tarixində Naxçıvan. Bakı, 1999 25. Xacə Nəsirəddin Tusi. Əxlaqi Nasiri. Bakı, Elm, 1989 26. Xəlilova S.V., Cəfərov R.S. Avesta əlifbası haqqında bəzi qeydlər / Ali pedaqoji məktəblərdə humanitar və ictimai elmlərin tədqiqi və tədrisinə dair II Respublika elmi konfransının material- ları. 1997, 27-28 aprel 27. Kərəmov N. Odlar yurdunun səyyah və coğrafiyaşünas- ları. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1984 28. Qaralov Z. Nəsirəddin Tusinin elmi-pedaqoji irsinin öyrə- nilməsi haqqında // Azərbaycan məktəbi, 2001, № 1 29. Mahmudov M. Xətib Təbrizi. Həyat və yaradıcılığı. Bakı, Elm, 1972 30. Mehdiyev N. Orta əsrlər Azərbaycan estetik mədəniyyəti. Bakı, Elm, 1988 31. Muradxanov M.Ə. N.Gəncəvinin pedaqoji fikirləri. Ped. elm. dokt... dis. Bakı, ADU, 1943 32. Mollayev İ.A. XIII – XIV əsr Azərbaycan mütəfəkkirləri- nin tərbiyə haqqında fikirləri. Pedaqoji elm. dokt... dis. Tbilisi, 1987. 132 33. Rüstəmov F.A. Ibn Sinanın pedaqoji fikirlərinə dair // Azərbaycan məktəbi jurnalı. Bakı, 2001, № 6, s. 74-78. 34. Rüstəmov F.A. Şərqdə pedaqogika tarixi. Bakı, Nasir, 2002 35. Sadıqzadə F. Qətran Təbrizi. Bakı, ADU-nun elmi əsər- ləri, 1961 36. Talıbov Y.R., Sadıqov F.B, Quliyev S.M. Azərbaycanda məktəb və pedaqoji fikir tarixi. Bakı, Ünsiyyət, 2000 37. Vəlixanlı N. IX-XII əsr ərəb coğrafiyaşünas-səyyahları Azərbaycan haqqında. Bakı, Elm, 38. Yusif Balasaqunlu. Qutadqu bilik. Xoşbəxtliyə aparan elm. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1994 39. Zəkuyev Ə. K. Bəhmənyarın fəlsəfi görüşləri. Bakı, ASE, 1978 40. Şərifli M. X. Azərbaycan IX – XII əsrlərdə. Az. SSR EA. Tarix İnstitutunun əsərləri. 1957 133 MÜNDƏRİCAT GİRİŞ................................................................................................ 3 AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATI TƏDRİSİNİN QAYNAQLARI . 6 XI – XII ƏSR AZƏRBAYCAN MÜTƏFƏKKİRLƏRİNİN ELMİ- PEDAQOJİ GÖRÜŞLƏRİ ............................................................. 34 XIII – XIV ƏSRLƏRDƏ MƏKTƏBLƏRİN TƏŞƏKKÜLÜ VƏ İNKİŞAFI ....................................................... 67 AZƏRBAYCANDA DÜNYƏVİ MƏKTƏBLƏRİN YARANMASI TARİXİ (VIII – XVIII əsrlər)......................................................... 84 ORTA ƏSR MÜTƏFƏKKİRLƏRİ................................................ 93 AZƏRBAYCANDA İLK AKADEMİYA.................................... 122 LÜĞƏT......................................................................................... 128 ƏDƏBİYYAT............................................................................... 130 134 Səməngül Qafarova, Ellada Gərayzadə Azərbaycan ədəbiyyatının tədrisi tarixi Dərs vəsaiti. Bakı – Mütərcim – 2010 135 136 Чапа имзаланыб: 05.10.2010. Формат: 60x84 1/16. Гарнитур Тимес. Щяъми: 8,5 ч.в. Тираж 100. Сифариш № 88. Гиймяти мцгавиля иля. «Мцтяръим» Няшриййат-Полиграфийа Мяркязи Бакы, Рясул Рза кцч., 125 тел./факс (99412) 596 21 44 e-mail: mutarjim@mail.ru Yüklə 12,87 Kb. Dostları ilə paylaş:
|