2
Bu kitab "Ziya Bünyadov. Azərbaycan VII-IX əsrlərdə"
(Bakı, Azərnəşr, 1989) nəşri əsasında təkrar nəşrə hazırlanmışdır
Rus dilindən tərcümə edənlər:
Cabbar Cabbarov
Həsən Əlizadə
ISBN 978-9952-34-085-3
947.54/04-dc22
Azərbaycan tarixi - VII-IX əsrlər
Ziya Bünyadov. Azərbaycan VII-IX əsrlərdə
Bakı, "Şərq-Qərb", 2007, 424 səh.
Kitabda Azərbaycanın ərəblər tərəfindən istila edilməsi dövrü ilk dəfə
tədqiq olunur. Onun siyasi və sosial-iqtisadi vəziyyəti, yerli hakimiyyətin
Ərəb xilafətinə münasibəti, istilaçılara qarşı xalqın azadlıq mübarizəsi
nəzərdən keçirilir. İnzibati bölgü, vergi sistemi, kənd təsərrüfatının inkişafı
və s. haqqında məlumat verilir. Zülmkarlarla mübarizə aparmış Babək və
onun silahdaşları haqqında ərəb mənbələrindən götürülmüş materiallar
böyük maraq doğurur
.
© "Şərq-Qərb", 2007
3
GİRİŞ
Son illər tarix elmi Zaqafqaziya xalqları tarixinin
öyrənilməsində əhəmiyyətli müvəffəqiyyətlər əldə etmişdir. Yazılı
mənbələri nəşr etməklə yanaşı, Zaqafqaziya respublikalarında
arxeoloji və etnoqrafık tədqiqatlar aparılır, bu tədqiqat mənbələri
əsasında Gürcüstan, Azərbaycan və Ermənistan tarixinə aid ümumi
əsərlər, habelə Zaqafqaziyada yaşayan xalqlar tarixinin ayrı-ayrı
məsələlərinə dair bir sıra monoqrafıya və xüsusi əsərlər
yaradılmışdır. Buna baxmayaraq, Zaqafqaziyanm ayrı-ayrı
rayonlarının və hətta bir sıra dövrlərin tarixi hələ də işlənib
hazırlanmamışdır. Bu, hər şeydən əvvəl, tarixi-coğrafı məfhum kimi
götürülən Azərbaycan ərazisini təşkil edən vilayətlərin tarixinə
aiddir.
Azərbaycan tarixinin XIII əsrdən başlayan dövrü nisbətən
öyrənildiyi halda, VII-IX əsrlər dövrü əsla öyrənilməmişdir. Bu
monoqrafıya, yazılı mənbələr və arxeoloji (xüsusilə numizmatik)
materiallar imkan verdiyi dərəcədə, VII-IX əsrlər dövründəki
Azərbaycan tarixini işıqlandırmaq üçün bir təşəbbüsdür. Lakin bu
monoqrafıya Azərbaycanın həmin dövrdəki sosial-iqtisadi və siyasi
tarixinin bütün cəhətlərini işıqlandırıb hazırlamaq vəzifəsini öz
qarşısına qoymur: bu tarixin əsas aspektləri tədqiq edilmişdir;
mədəniyyət və din məsələləri yalnız Azərbaycan ərazisində yaşayan
xalqların etnogenezi (mənşəyi) problemini işıqlandırmaqla əlaqədar
olaraq nəzərdən keçirilmişdir.
Azərbaycan ərazisinin arxeoloji cəhətdən tədqiqi (mövcud olan
bütün maddi mədəniyyət abidələrini qeyd etmək mənasında tədqiqi)
hələ başa çatmadığından, müəllif yalnız arxeoloji qazıntılar
nəticəsində əldə edilən azacıq materialdan istifadə etmişdir.
Azərbaycanın ilk orta əsrlər dövrü arxeoloji cəhətdən az
öyrənildiyi üçün tam bir sıra məsələlər həll edilməmiş halda qalır; bu
məsələlər isə yalnız Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan elmlər
akademiyaları maddi mədəniyyət obyektlərini ümumi proqram
əsasında birgə öyrənmələri nəticəsində həll edilə bilər. Orta əsrlər
materiallarının yalnız birgə öyrənilməsi həm Azərbaycan xalqının,
4
həm də Zaqafqaziya respublikaları xalqlarının tarixinə aid məsələləri
kifayət qədər dolğun işıqlandırmağa imkan verər.
Biz, eyni bir dildə danışan azərbaycanlıların indi yaşadığı
ölkənin hər iki hissəsini Azərbaycan adlandırmaqla bərabər, hər bir
müəyyən halda Azərbaycanın məhz hansı ərazisinin nəzərdə
tutulduğunu, məsələn, onun şimal rayonları olan Arran (Albaniya),
Şirvan, Sünik, Arsax, Uti, Girdiman, Şəki, Qəbələ, Dərbənd vilayəti,
Beyləqanmı, yoxsa cənub rayonları olan Muğan, Bəzzeyn,
Naxçıvanmı nəzərdə tutulduğunu aydınlaşdırırıq.
VII-IX əsrlərdə Azərbaycan ərəblər tərəfındən işğal olunur,
onun ərazisi Ərəb xilafəti tərkibinə daxil edilir və nəzərdən keçirilən
dövrün axırlarında ərəb ağalığına son qoymuş bir sıra müstəqil dövlət
və ölkələr yaradılır. Azərbaycanda bu dövr onun ərazisində iki böyük
dövlətin - Məzyədilər - Şeybanilər (şimalda) və Sacilər (cənubda)
dövlətinin əmələ gəlməsi ilə bitir. Bu iki dövlətin Azərbaycan
ərazisində yaranıb əmələ gəlməsi prosesi, vaxtilə vahid olan Ərəb
xilafətinin hər yerində eyni hadisələrin baş verməsi ilə eyniyyət təşkil
edir və bütün Yaxın Şərqdə feodal münasibətlərinin daha da
inkişafını əks etdirirdi.
Əsərin qarşısında duran vəzifə, ərəb hakimiyyəti dövründəki
Azərbaycan tarixini nəzərdən keçirmək, habelə ərəb hakimiyyətinin
ortadan qaldırılması ilə nəticələnib Azərbaycan xalqının uzun sürən
təşəkkülü tarixində yeni səhifə açan sosial-iqtisadi və siyasi
prosesləri, səbəb və şəraiti xarakterizə etməkdir.
Təbiidir ki, tədqiqatımızın nəticələri tamamilə bitkin hesab
edilə bilməz, zira qarşıda, hələ aşkara çıxarılmamış yazılı mənbə
materiallarını və maddi mədəniyyət abidələrini toplamaq və tənqidi
təhlil etmək kimi böyük və çox ağır bir iş durur.
Müəllif, sonralar Azərbaycan ərazisini təşkil etmiş
vilayətlərin ümumi tarixi xülasəsini vermək, ölkənin tarixi
inkişafının əsas dövrlərini qeyd etmək və onun iqtisadi, siyasi və
ictimai tarixinin ən mühüm problemlərini işıqlandırmaq vəzifəsini öz
qarşısına qoymuşdur. Bununla əlaqədar olaraq bir sıra məsələlər bir
problem kimi, habelə əməli fərziyyələr şəklində irəli sürülüb izah
edilir.