АМЕА-nın Xəbərləri (biologiya və tibb elmləri), cild 68, №1, səh. 126-129 (2013)
126
Lənkəran Bölgəsində Meyvə Ağaclarına Zərər Verən Başlıca
Həşəratların Təbii Zərərvericiləri
A.R. Əliyeva
Azərbaycan MEA Zoologiya İnstitutu, A.Abasov küç., 1128 döngə, Bakı AZ1073, Azərbaycan
Məqalədə meyvə ağaclarına ciddi zərər verən bir neçə növ həşəratın bioekoloji xüsusiyyətləri və təbii
zərərvericiləri haqda məlumat verilir. Alma meyvəyeyəninin 19 növ, gavalı meyvəyeyəninin 17 növ,
alma güvəsinin 33 növ, zolaqlı meyvə güvəsinin 27 növ, mənənlərin və çanaqlı yastıcaların sayının
biotənzimlənməsində 60 növ entomofaq fəaliyyət göstərməsi müəyyən ediulmişdir. Onlardan Bracon
hebetor Say., Nythobia armilata Grav., Ageniaspis fuscicollis Dalm., Paralitomastix varicornis Nees.,
Trichogramma evanescens Westw., Aphelinus mali L., Coccinella septempunctata L., Chilocorus
bipustulatus L., Adalia bipunctata L., Orius niger L., Chrysopa carnea Steph. daha çox fəaliyyət
göstərirlər.
Açar sözıər: zərərverici, meyvə ağacları, həşərat, güvə, mənənə, çanaqlı yastıca.
Bağların məhsuldarlığının artırılmasında və
meyvələrin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasında
zərərvericilərə qarşı
səmərəli mübarizə
tədbirlərinin, o cümlədən, bioloji mübarizənin
həyata keçirilməsi günün ən vacib məsələlərindən
biridir.
Lənkəran bölgəsinin meyvə bağlarında 250-
dən artıq zərərverici növü məlumdur (Əliyeva,
2006). Bu zərərvericilərə qarşı aqrotexniki və
kimyəvi mübarizə ilə yanaşı, artıq bioloji mübarizə
üsulları da tətbiq olunmaqdadır. 2000-2010-cu
illərdə entomoloji üsullarla aparılmış çoxillik
tədqiqatlar nəticəsində meyvə bağlarının başlıca
zərərvericilərinin sayının azalmasında rolu olan
120-dən artıq entomofaq (parazit və yırtıcılar) aşkar
edilmişdir (Мамедов, Алиева, 2010).
Aşağıda bir neçə təhlükəli zərərvericinin təbii
zərərvericiləri haqda məlumat verilir.
Alma meyvəyeyəninin
(Laspeyresia
pomonella L.) təbii zərərvericiləri. Alma
meyvəyeyəni ən qorxulu zərərverici olub,
respublikamızın meyvəçilik rayonlarında geniş
yayılmışdır. Zərərverici almadan başqa, armud,
heyva, ərik, nar və qoz ağaclarına da zərər verir.
Ildə iki nəsildə inkişaf edir. Dişiləri 150-180-ə
qədər yumurta qoyur.
Bu zərərverici alma meyvəsinə 40-50% zərər
verir. Azərbaycanda alma meyvəyeyəninin 19 növ
təbii zərərvericii məlumdur (Məmmədov, 2011).
Həmin entomofaqlar içərisində ən əhəmiyyətlisi
zarqanadlılar dəstəsinə (Hymenoptera) mənsub olan
trixoqrammadır (Trichogramma evanescens
Westw). Boyca çox kiçik olmasına baxmayaraq adi
gözlə görünür. O, xüsusi orqanı vasitəsilə
meyvəyeyənin yumurtasını deşərək öz yumurtasını
onun işərisinə daxil edir. Bir fərd 60-70-ə qədər
yumurta qoya bilir. Yumurtalardan çıxan sürfələr
tezliklə meyvəyeyənin yumurtası ilə qidalanaraq
inkişaf edir və pup halına keçirlər. Beləliklə alma
meyvəyeyəni yumurta mərhələsində məhv olur.
Parazit daha sonra yetkin formada pupdan xaricə
çıxır və nəslini davam etdirmək üçün digər
meyvəyeyən zərərvericilərin yumurtası daxilinə
yumurta qoyur. Trixoqramma, ümumən, 80 növdən
çox zərərverici (gavalı meyvəyeyənini, şərq
meyvəyeyənini, yarpaqbükənlər və s.) üzərində
parazitlik edir (Волков, 1959). Alma
meyvəyeyəninə qarşı əsas sarı trixoqramma
növündən istifadə edilir.
Gavalı meyvəyeyəninin (Laspeyresia
funebrana Tr.) təbii zərərvericiləri. Zərərverici
boz-qonur rəngli kəpənəkdir. Həyat tərzinə görə
alma meyvəyeyəninə oxşayır, əsasən, gavalını və
bəzən ərik alça və şaftalını da zədələyir. Bir dişi
fərd 100-dən artıq yumurta qoyur. Tırtılları
meyvələrin lətli hissəsilə qidalanır. Tırtıl bir neçə
yaş dövrü keçdikdən sonra pup halına keçir.
Lənkəran bölgəsində gavalı meyvəyeyəni ildə 3
nəsil verir.
Alma meyvəyeyənini məhv edən faydalı
həşəratlar gavalı meyvəyeyəninin də təbii
zərərvericiləridir. Onlar zərəvericinin yumurtasını
və tırtıllarını məhv edir.
Gavalı meyvəyeyəninin təbii
zərərvericilərindən (17 növdən) ən əhəmiyyətlisi
brakondur (Bracon hebetor Say.). Bu xeyirli
həşərat il ərzində bir neçə nəsil verməklə gavalı
meyvəyeyənini 15-30% məhv edir. Parazit
laboratoriya şəraitində dəyirman odlucası üzərində
çoxaldılır. Bioloji mübarizədə onun rolu olduqca
böyükdür (Курбанов, Кулиев, 1966).
Alma güvəsinin təbii zərərvericiləri. Alma
güvəsi (Hyponomeuta malinellus Zll.) ağ qanadları
üzərində qara xalları olan kəpənəkdir. Alma
ağaclarının əsas zərərvericilərindən biri olmaqla,
Azərbaycanın hər bir bölgəsində geniş yayılmışdır.
A.R. Əliyeva
127
Ildə bir nəsil verir. Hər bir dişi (fərd) 55-95-dək
yumurta qoyur. Payızda yumurtalardan tırtıllar çıxır
və ağacların zoğ hissəsində kəpənək tərəfindən
düzəldilmiş qalxancığın altında qışlayırlar.
Zərərverici alma ağaclarına 80-85% ,bəzəndə 90-
95% zərər verir.
Azərbaycnda alma güvəsinin 33 növ parazit
tərəfindən yoluxduğu müəyyən edilmişdir
(Məmmədov, 2011). Bunların içərisində ən
əhəmiyyətlisi ageniaspis (Ageniaspis fuscicollis
Dalm.) və nuthobiyadır ( Nythobia armillata Grav.).
Ageniaspis parazitinin inkişafı, nuthobiya
parazitinin inkişafı ilə bir vaxta düşür. Ageniaspis
yumurtalarını alma güvəsinin yumurtasının daxilinə
qoyur. Parazitin yumurtası payızda güvənin
yumurtasından çıxan kiçik yaşlı tırtılın bədən
daxilində qışlayır. Qışda ageniaspisin yumurtası
zəif də olsa inkişaf edir. Ilk yazda onun inkişafı
sürətlə gedir. Bu vaxt parazitin bir yumurtası
poliembrion bölünmə yolu ilə 150-250 rüşeym
əmələ gətiri ki, bunların da hər birindən parazit
törəyir. Beləliklə, alma güvəsinin kəpənəkləri
yumurta qoymağa başladıqları dövrdə ageniaspis də
sahibin (alma güvəsinin) axırıncı yaş tırtıl
bədənində öz inkişafını bitirib xaricə uçur və
güvənin yeni qoyulmuş yimurtalarını yoluxduraraq
öz inkişafını davam etdirir.
Z.M. Məmmədov tərəfindən Ordubad
rayonunda aparılan elmi-tədqiqat işlərinə əsasən
qeyd etmək olar ki, ageniaspis paraziti alma
güvəsini aran zonada 70-75 %, dağətəyi zonada 50-
55%, dağlıq zonada isə 30-35% yoluxdurur.
Bunları nəzərə alaraq, ageniaspisin zonalardaxili
köçürülməsi üsulunu məqsədəuyğun sayılmış və
aran zonadakı alma bağlarından ageniaspis paraziti
ilə yoluxmuş beşinci yaş güvə tırtılları toplanıb dağ
və dağətəyi rayonların alma bağlarına köcürülmüş
və yaxşı nəticə alınmışdır (Мамедов, 2004).
Nuthobiya paraziti alma güvəsinin II və III yaş
tırtıllarını yoluxdurur. Qışlamadan çıxmış parazit,
may ayında uçmağa başlayır. Cütləşmədən sonra
hər dişi fərd alma güvəsi tırtılının bədəninə bir
yumurta qoyur. Trtılın daxilində yumurtadan
çıxmış sürfə tırtılın daxili möhtəviyyatı ilə
qidalanaraq onu məhv edir. Beləliklə, alma güvəsi
35-40% həmin parazitlə yoluxur. Nuthobiya
paraziti ildə 2 nəsil verir.
Zolaqlı meyvə güvəsinin (Anarsia lineatella
Z. ) təbii zərərvericiləri. Zolaqlı meyvə güvəsi -
ərik, gavalı, heyva və şaftalı ağaclarına ciddi (60-
65%) zərər verir. Bu zərərverici Azərbaycanda il
ərzində iki nəsildə inkişaf edir (Мамедов, 2004).
Alma və gavalı meyvəyeyənini məhv edən
parazitlərin əksəriyyəti (27 növ) zolaqlı meyvə
güvəsinin də zərərvericiidir. Bunların içərisində
brakon (Bracon hebetor Say.) və paralitomastikis
(Paralitomastix varicornis Nees.) xüsusilə
fərqlənir. Brakon paraziti zolaqlı meyvə güvəsini
30-35%, alma güvəsini 6-8%, alma meyvəyeyənini
18 %, gavalı meyvəyeyənini 25-30% məhv edir.
Faydalı həşəratlar ağacların quru budaqlarının
qabığı altında və ya çürümüş gövdə içərisində
qışlayırlar. Aprel ayının axırlarında qışlamadan
çıxan parazitlər, bir müddət uçduqdan və
qidalandıqdan sonra zolaqlı meyvə güvəsinin II və
III yaş tırtıllarını yoluxdururlar.
Mənənlərin ( Aphididae) təbii zərərvericiləri.
Mənənələrə yaz və payız aylarında meyvə ağacları
üzərində tez-tez rast gəlmək olur. Onlar xortumları
ilə ağacın yarpaqlarını və cavan budaqlarını deşərək
şirəsini sorurlar. Nəticədə yarpaqlar bükülür, cavan
budaqlar inkişafdan qalır.
Azərbaycanda mənənləri tələf edən 60-a qədər
faydalı yırtıcı və parazit növü məlumdur. Bunların
içərisində parabüzənlər (Coccinellidae) daha
faydalıdır. Parabüzənlər (Coccinella septempunctata
L., Adalia bipunctata L., Chilocorus bipustulatus L.)
mənənələrdən başqa çanaqlı yastıcaları və zərərli
gənəcikləri də məhv edirlər, ildə 1-2 nəsil verirlər.
Yetkin parabüzənlər əsas etibari ilə bağlarda ağac
qabığı və xəzəl altında qışlayırlar. Ilk yazda həmin
böcəklər qışladığı yerdən çıxaraq bağlara yayılırlar.
Bağda onlara ən çox yaz və payız aylarında rast
gəlinir. Hər biri gündə orta hesabla 25-80 mənənə
yeyir. Yetkin fərdlərə nisbətən sürfələr daha çox
yırtıcılıq xüsusiyyətinə malikdirlər. Yazda
mənənələrin sayı azaldığı üçün parabüzənlər gizli
yerlərdə, hərəkətsiz qalırlar. Onların yumurtasının
inkişafı 5-6 gün, sürfəsinin inkişafı 12-15 gün, pup
dövrü 10-12 gün davam edir.
Mənənələrin məhv edilməsində
yarımsərtqanadlılar dəstəsindən (Hemiptera) olan
yırtıcı taxtabitilərin (Orius niger L.) də rolu az
deyildir. Bir taxtabiti gündə 20-26 mənənə ilə
qidalanır.
Mənənələrin məhv edilməsində yırtıcı qızılgöz
(Chrysopa carnea Steph.) də mühüm rol oynayır.
Qızılgöz sürfəsi gün ərzində 35-40 ədəd yetkin
mənənə yeyir.
Meyvə ağaclarına ən çox zərər verən qanlı
mənənədir. Zərərverici ağacın kök və torpaqüstü
hissəsində qışlayır. Yazda sürfələr böyüyərək
yetkinlkəşir. Hər dişi fərd 200-ə yaxın bala verir.
Yeni nəsil cavan budaqlarda toplaşaraq təqribən 15
gündən sonra yetkin hala keçir. Bundan sonra bala
verməyə başlayır. Beləliklə həmin zərərverici ildə
12-15 nəsil verir. Qanlı mənənnənin bədəni ağ
mum təbəqəsi ilə örtülü olduğu üçün ona qarşı
çilənən kimyəvi dərmanlar təsirsiz qalır. Bunun
üçün bioloji mübarizə üsulunun tətbiqini daha da
zəruriləşdirmək lazım gəlir. Respublikamızda qanlı
mənənnənin təbii zərərvericilərindən
ən
əhəmiyyətlisi afelinus (Aphelinus mali L.)
parazitidir. O, qanlı mənənənin bədənində qışlayır.
Lənkəran Bölgəsində Meyvə Ağaclarına
128
Yazda yetkin fərdlər mənənənin bədən qatını
deşərək xaricə çıxır. Hər bir dişi fərd 120-yə qədər
yumurta qoyur. Yumurtadan çıxmış sürfə yetkin
formada mənənənin bədənindən xaricə çıxır və
nəslini artırır. Bu qayda üzrə afelinus ildə 4 nəsil
verir. Afelinus parazitini yaymaq məqsədilə payızın
axırlarında üzərində afelinusla yoluxdurulmuş
mənənə olan çübüqlar kəsilib soyuq yerdə
saxlanılır. Yazda həmin çubuqlar qanlı mənənə olan
ağacların budaqlarına (hektara 20 çübüq hesabı ilə)
bağlanılır.
Çanaqlı yastıcaların (Coccidae) təbii
zərərvericiləri.
Azərbaycanın bütün meyvə
bağlarında çanaqlı yastıcalara rast gəlmək olur.
Sürfələr özlərinə daimi yer seçənə qədər hərəkətdə
olur, bundan sonra oturaq həyat tərzi keçirir.
Bədənləri çanaqla örtülüdür. Çanaqlı yastıcalar
bəzən o qədər artır ki, budaqların üzərini qabıq
şəklində bürüyür. Onlar ağacın şirəsini sorur,
meyvə üzərində qırmızı ləkələr əmələ gətirirlər.
Meyvə bağlarında bir çox çanaqlı yastıca
növlərinə təsadüf edilir. Bunlardan ən çox yayılanı
bənövşəyi, vergülşəkilli və Koliforniya çanaqlı
yastıcasıdır. Verdiyi zərər və yayılması cəhətdən
Koliforniya çanaqlı yastıcası daha mühüm yer tutur.
Onun bədəni sarı rəngdə olub, üzəri dəyirmi
çanaqla örtülüdür, 150-dən artıq bitki növünə zərər
verir. Həmin zərərverici meyvə və bəzək
bitkilərinin budaqları, yarpaqları və meyvələri
üzərində toplanıb, onların şirəsini sorur, nəticədə
zədələnmiş budaqlar quruyur, yarpaqlar tökülür.
Lənkəran bölgəsində il ərzində iki nəsil verir.
Həmin zərərvericinin təbii zərərvericilərindən
yırtıcı parabüzənlər xüsusi yer tutur. Bunlardan 4-
ləkəli ekzoxomus (Exochomus guadripustulatus F.)
və xilokorus (Chilocorus bipustulatus L.) yastıca ilə
daha çox qidalanırlar. .
Beləliklə, faydalı
həşəratların qorunub
saxlanmasını təmin etmək üçün kimyəvi, bioloji və
aqrotexniki mübarizə tədbirlərini onların xeyirli
fəaliyyətlərinə uyğun olaraq aparmaq lazımdır.
Meyvə bitkilərinin zərərvericilərinə qarşı
mübarizə üsullarından ən geniş yayılanı kimyəvi
mübarizədir. Belə ki, hər il meyvə bağlarına 5-6
dəfə kimyəvi preparatlar (sevin, ragor, Bi-58 və s.)
çilənir. Nəticədə istər təbii şəraitdə artan, istərsə də
laboratoriyada süni surətdə çoxaldılaraq bağlara
buraxılan parazit və yırtıcı həşəratlar kütləvi
surətdə qırılır və ya onların fəaliyyətləri
məhdudlaşır.
Bunları nəzərə alaraq, meyvəçiliklə məşğul
olan təsərrüfatlarda yaz və yay aylarında
zərərvericilərə qarşı kimyəvi dərmanlar tətbiq
olunarkən müəyyən qaydalara riayət olunmalıdır.
Zərərvericilərə qarşı mübarizədə entomofaqların
tətbiqi və kimyəvi dərmanların işlədilməsi elə
planlaşdırılmalıdır ki, bunlar sahəyə buraxılmış
parazitlərin normal fəaliyyət göstərməsinə mane
olmasın. Entomofaqlar buraxılmış sahələrdə
kimyəvi dərmanların işlədilməsi, kütləvi yumurta
qoymanın kəsilməsindən 6-7 gün sonra
keçirilməlidir.
ƏDƏBİYYAT
Əliyeva A.R. (2006) Lənkəran bölgəsində meşə və
meyvə ağaclarının başlıca zərərvericiləri, onların
bioekoloji xüsusiyyətləri. AMEA Zoologiya
İnstitutunun əsərləri, 24: 245-250.
Məmmədov Z.M. (2011) Şəki-Zaqatala bölgəsində
alma güvəsi (Yponomeuta malinellus z.) və alma
meyvəyeyəninin (Laspeyresia pomonella L.)
bioekoloji xüsusiyyətləri və təbii zərərvericiləri.
AMEA Zool. inst. əsərləri, 29: 180-186
Волков В.П. (1959) К экологии желтой
трихограммы ( Trichogramma cacoecia pallida
Meyer.) – паразита яблонной плодожорки и
листоверток в садах УССР. Труды Укр.
НИИЗР, VIII: 137-162.
Курбанов Г.Г., Кулиев Г.А. (1966) Полезный
энтомофаг – наездник-габробракон
и
применение его в биологической борьбе с
мальвовой молью. Баку, АН Аз.ССР: 20 c.
Мамедов З.М. (2004) Паразиты вредных
чешуекрылых
плодовых
культур
Азербайджана и пути их использования в
биологической защите. Баку:Элм, 2004, 233 с.
Мамедов З.М., Алиева А.Р. (2010) Энтомофаги
основных вредителей лесных и плодовых
культур в Ленкоранской зоне Азербайджана.
Журнал Юг Россия (Махачкала), №3: 65-69.
A.R. Əliyeva
129
Основные Вредители Плодовых Культур И Их Естественные
Вредители В Условиях Ленкоранской Зоны
Алиева А.Р.
Институт зоологии НАНА
Установлено, что плодовым культурам основной вред причиняют яблоневая, сливовая плодожорки,
яблоневая, фруктовая полосатая моль, а также тли и щитовки. Изучены их биоэкологические
особенности. Установлено, что большую роль в регуляции численности яблонной плодожорки
играют 19 видов энтомофагов, сливовой плодожорке 17 видов, яблоневой моли 33, фруктовой
полосатой моли 27, тлям и щитовкам 60 видов паразитов и хищников. Из них перспективными
являются следующие виды: Bracon hebetor Say., Nythobia armilata Grav., Ageniaspis fuscicollis Dalm.,
Paralitomastix varicornis Nees., Trichogramma evanescens Westw., Aphelinus mali L., Coccinella
septempunctata L., Chilocorus bipustulatus L., Adalia bipunctata L., Orius niger L., Chrysopa carnea Steph.
The Main Pests Of Orchards And Their Natural Pests In Lenkoran Zone
Aliyeva A.R.
Institute of Zoology, ANAS
It has been established that the most damaging pests are codling moth, plum moth, apple moth and peach
twig borer and also aphids and coccids. Their bioecological peculiarities have been studied. The main role in
regulation of density of codling moth play 19 species of entomophages, in plum moth 17 species, in apple
moth 33, in peach twig borer 27 and aphids and coccids have 60 species of parasites and predators. The most
prospective species are the following: Bracon hebetor Say., Nythobia armilata Grav., Ageniaspis fuscicollis
Dalm., Paralitomastix varicornis Nees., Trichogramma evanescens Westw., Aphelinus mali L., Coccinella
septempunctata L., Chilocorus bipustulatus L., Adalia bipunctata L., Orius niger L., Chrysopa carnea Steph.
Dostları ilə paylaş: |