Fuad İskəndərov
Yüklə 2,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
qarşısında general Tomson tərcüməçiyə dönərək “Baş nazir həzrətlərinə söyləyin ki, hər hansı bir hərbi qüvvəni çıxarmaq üçün hərbi qüvvəyə sahib olmaq gərək. Bildiyimə görə q u r d u ğ u n u z Cümhuriyyətinin ordusu hələ qurulma- mışdır” deyir. Fətəli Xan tərcüməçiyə: “General həzrətlə- rinə söyləyin ki, o yalnız hərbi birliyə malikdir. Ya xalq qüvvələrinin nə ol- duğunu bilmir və ya hər xalqı Hindistan xalqı zənn edir. Biz azərbaycan türkləri istiqlaliyyətimizi elan etməmişdən öncə 100 minə qədər rus əsgərini xalq qüvvələrimizin gücü ilə süpürüb sərhədlərimizdən kənara atdıq. Əgər inad edərlərsə, bir ovuc ingilis əsgərini dənizə tökmək qəhrəman xalqımızın gücü ilə bir neçə saatlıq məsələdir. Ancaq, biz nə onlardan pislik görmək, nə də onlara pislik etmək istəyirik” cavabını vermişdi”. (Nağı Şeyxzamanhnın xatirələri Bakı, “Qartal” nəşriyyatı, 1997, səh. 165- 166.) Fətəli Xan Azərbaycanda ayrı-ayn hökumət qurumlarının yaradılmasında, xüsusilə ölkənin müdafiəsi, daxili sabitliyin qorunması və xarici siyasət məsələləri ilə bağlı sahələrin inkişaf etdirilməsində xüsusi xidmətlər göstərmişdir. Bu baxımdan belə bir fakt mühüm əhəmiyyət kəsb edir ki. Fətəli Xan 1-ci hökumət kabinəsində eyni zamanda daxili işlər, ikinci kabinədə ədliyyə 24 və müəyyən dövrdə həm də müdafiə, üçüncü kabinədə isə xarici işlər naziri kimi çox vacib sahələrə rəhbərlik etmişdir. Hökumət başçısı kimi onsuz da kifayət qədər işi olan bu insanın həmin postları da tutmasının vəzifə aludəçiliyi ilə heç bir bağlılığı yox idi və yuxarıda göstərilənlər bunu aydın sübuta yetirir. Görünür həmin vəzifələrin kabinet sədrinə həvalə olunması hər şeydən əvvəl ölkə həyatının daxili tələbatından, bu sahələrin müstəqilliyin qorunması və möhkəmləndirilməsində həqiqətən də, daha mühüm sayılmasından irəli gəlirdi. Çünki Azərbaycanın 4-cü hökumətinə başçılıq etmiş Nəsib bəy Yusifbəyli də eyni zamanda daxili işlər naziri vəzifəsini icra et—mişdir. Azərbaycanın üç hökumətində Nazirlər Şurasının sədri olmuş Fətəli xan Xoyski 24 dekabr 1919- cu ildən 1 aprel 1920-ci ilə qədər fəaliyyət göstərmiş 5-ci hökumətdə isə xarici işlər naziri postunu tutmuşdur. Fətəli Xanın necə uzaqgörən siyasətçi və dövlət xadimi olduğunu onun müasirlərindən biri, Azərbaycanın müxtəlif hökumətlərində üç dəfə nazir postu tutmuş M.Hacmskinin 29 dekabr 1930-cu ildə istintaqa verdiyi ifadə bir daha təsdiq edir: “Mən burada Bakıda 1919-cu ilin sonlarında mənimlə İrandan Londona göndərilmiş nümayəndə Mirzə Rza Xanla aramızdakı bir söhbəti də gətirmək istəyirəm. O, Londondan Tehrana gəlmişdi. Hökumət üzvlərinə danışmışdı ki, İngiltərənin Yaxın Şərqdə Türkiyə ilə yanaşı böyük bir müsəlman dövləti yaratmaq planı var. Belə bir dövlətin İran olacağı güman edilir. Nəzərdə tutulur ki, Azərbaycanın arzuladığı formaya uyğun şəkildə Türkistan, Əfqanıstan və Azərbaycan birləşsinlər. O vaxtkı xarici işlər naziri Xoyski ona diplomatik bir cavab vermişdi ki, bu barədə fikirləşmək lazımdır, ancaq sonra hökumət dairələrində biz başa düşdük ki, bu Bakını tutmuq üçün manevr imiş. Bu cavab təəssüf hissi ilə qarşılanmadı”. Yeri gəlmişkən, bir fakta aydınlıq gətirmək istərdik. Fətəli Xan haqqında yazan müəlliflərin əksəriyyəti (bizim tanış olmadığımız materiallar da ola bilər - L.Ş.) onun çox az bir müddətdə Azərbaycanın hərbiyyə naziri olduğunu qeyd etməyiblər. Bu faktın ən sadə təsdiqi isə Naz noyabr 1918-ci il tarixli qərarıdır: “Nazirlər Respublikasında hərbi nazirlik yaratmağı qərar almışdır; hərbi nazir vəzifəsi Nazirlər Şurasının sədri F.Xoyskiyə həvalə olunmuş, onun müavini isə general Səməd bəy Mehmandarov tə’yin edilmişdir.” Ümumilikdə isə həm dövrün tələbi, həm də millətin gələcəyini düşündüyü üçün Fətəli Xan gənc respublikanın müdafiə məsələlərini birinci dərəcəli əhəmiyyətə malik məsələlər hesab edir və bu işdə təcrübəli generallarımızın hərtərəfli sərbəst fəaliyyət göstərmələri üçün onlara lazımi şərait yaradılmasına çalışırdı. Hərbi nazirliyin müvafiq strukturlarının yaradılmasında bu qurumun rəhbərliyinə köməklik göstərilməsi, Gəncədə hərbi məktəbin açılması, yenə müstəqil Azərbaycanın ilk paytaxtı olmuş bu şəhərdə martın 23-də hərbi paradın qəbulunda iştirak və s. - onlarla belə faktlar var. Çünki millətini hər cür bəladan qorumağa çalışan bu fədakar insan yaxşı bilirdi ki, güclü ordu qurulmadan Vətənin müstəqilliyini möhkəmləndirmək çətin olacaq. 1918-ci il dekabrın 20-də Azərbaycan Parlamentinin fövqəladə iclası keçirildi. Gündəliyə iki məsələ: Andronikin, onun quldur dəstəsinin Qarabağda törətdiyi vəhşiliklər və erməni-gürcü münaqişəsi ilə bağlı məsələ çıxarılmışdı. İclasda əsas söz sahibi olan Fətəli Xan Xoyski çıxış edərək dedi: “...Azərbaycan Respublikasının Bakı əməliyyatı ilə məşğul olmasından istifadə edən Andronik Zəngəzurda vəhşiliklər törətməkdə, bu rayonu müsəlman əhalisindən təmizləməyə cəhd göstərməkdə davam etdi və bu məqsədlə orada yerləşən müdafiəsiz müsəlman kəndlərinə basqınlar etdi. Sonra Andronik bu əməliyatlarmı Zəngəzur qəzasından Şuşa rayonuna keçirdi və onun qızışdırdığı yerli eıtnənilər Şuşa-Yevlax yolunu kəsdilər və beləliklə Şuşa şəhərinin müsəlman əhalisini olduqca təhlükəli vəziyyətə saldılar. Onda hökumət respublikanın mənafelərini müdafiə etmək, əhalinin həyatını və əmlakını qorumaq məcburiyyətində qalaraq Qarabağa hərbi qüvvələr göndərdi. Dinc əhali tərəfdən bir nəfər də itki verilmədən Andronikin quldur dəstələri qovuldu və orada tam sakitlik yaradıldı. Andronikin quldur dəstələri Zəngəzurun dağlıq ərazisində gizləndilər ........ Sonra siyasi vəziyyət dəyişdi. Şuşadan türk hissələrinin getməsi ilə vətəndaşların rahatlığı yenidən pozuldu.... General Tomson Qarabağa iki zirehli maşının 26 Yüklə 2,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|