Fuad İskəndərov
Yüklə 2,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
F.Xoyski (1875-1920) haqqında növbəti məlumatlardan biri “Azərbaycan Cümhuriyyəti sənədlər və materiallar 1918-1920- ci illər” (“Elm”, 1998) məcmuəsində, aşağıdakı şəkildə verilib: “AR-in dövlət xadimi. Azərbaycanın əsilli ailələrindən birinin nümayəndəsi. Moskva Dövlət Universitetinin hüquq fakültəsini bitirib (1901). İkinci Dövlət Dumasına üzv seçilib (1907). Kadet partiyasının üzvü olub. Məhkəmə orqanlarında xidmət edib. 1917- ci ilin martında Müsəlman Milli Şurasının Müvəqqəti İcraiyyə Komitəsinin üzvü seçilib. (Müsəlman Milli Şurasının Müvəqqəti İeraiyyə Komitəsi 1917-ci ilin 27 martında Bakıda yaradılmışdı - L.Ş.) Zaqafqaziya Seyminin üzvü (Zaqafqaziya Seymi Rusiya Müəssislər Məclisinin buraxılmasından sonra onun üzvlərinin Tiflisdə toplaşıb 1917-ci ilin dekabrında yaratdıqları qurumdur. Məclisdə müsəlmanların sayı 14, Seymdə isə 44 nəfər idi. Gürcülər Seymdən ayrılanda Zaqafqaziya Müsəlman Şurası 26 mayda özünü Azərbaycan Milli Şurası elan etmişdi. - L.Ş.) və Zaqafqaziya Federativ Respublikasının Ədliyyə naziri olub. 1918- ci ilin mayından 1919-cu ilin martına qədər AR hökumətinə başçılıq edib. 1919-cu ilin dekabrından 1920-ei ilin martına qədər Xarici İşlər Naziri olub. 1920-ci ilin 28 aprelindən sonra Tiflisə gedib. 1920-ci il iyunun ayının 19-da muzdlu qatilin əli ilə öldürülüb”. Bu qısa tərcümeyi-hal qeydlərinin arxasında ilk baxışda görünməyən, adi rəqəmlərin daxilinə sinmiş potensial güc, yaşanmış hər bir ilin neçə on ilə bərabər siqləti haqqında düşünəndə insanı heyrət bürüyür. Belə az müddətdə bir millətin tərəqqisi və özünütəsdiqi yolunda görülmüş saysız-sonsuz işlər, göstərilmiş əvəzsiz xidmətlər qarşısında qəlbin riqqətə gəlir. Sözsüz ki, bolşevik rejimi bu qüdrətindən xəbərdar olduğu üçün Fətəli Xanın yaşayış yerini müəyyənləşdirməyə nail olmuş və çevrilişdən heç iki ay keçməmiş öz muzdlu qatilini tez-tələsik onu aradan götünnəyə göndinnişdi. Çünki belə əməl və nüfuz sahibləri durduqca müstəqil Azərbaycan uğrunda çarpışmalar səngiməyəcək, ən amansız cəza tədbirləri qarşısında da öz gücünə inandırılmış xalq qorxub geri çəkilməyəeəkdi. Buna görə də bolşevik hakimiyyəti Fətəli Xan kimi şəxsiyyətlərin məhv edilməsi, yaxud mühacirətə getmək məcburiyyəti qarşısında 12 qoyulması ilə xalqı rəhbərlərdən təcrid etmək, asan idarə olunan kütləyə çevirmək niyyətində idi. Əsrin əvvəllərindən etibarən siyasi fəaliyyətə qoşulan, demokratiya və azadlıq şüarları ilə çar Rusiyasını titrədən qüvvələrin tərkibində ilk təcrübə qazanan Fətəli xan hələ o dövrdə öz yolunu qəti müəyyənləşdirməsə də, bir şey onun üçün gün kimi aydın idi. O, canından artıq sevdiyi millətinə təmənnasız xidmət göstərmək amalı ilə yaşayırdı. Əsrin əvvəllərində yüksək təhsil görmüş bu gənc hüquqşünas onu qarşıda gözləyən taledən xəbərdar deyildi. Tale isə ona millətinin tarixində əbədi yaşamaq qisməti yazmışdı. Ancaq bunun üçün o, neçə-neçə sərt sınaqlardan keçməli, özünü həyatın keçməkeşlərində təsdiq etməli idi. Bütün bunlar hələ gələcəkdə baş verəcəkdi. Bəli, tale onu xalqının istiqlalı uğranda fədakarlıqla çalışmaq, yüz ilə yaxın bir müddətdə Rusiyanın tərkibində müstəmləkə ucqan kimi alçaldıcı bir addan başqa heç nə əldə etməyən doğma Azərbaycanı tərəqqi və inkişafa qovuşduracaq insanların cərgəsində öz layiqli yerini tutmaq üçün seçmişdi. Yeri gəlmişkən, bəzi müəlliflər Fətəli Xanın fevral burjua inqilabından sonra siyasi mübarizəyə qoşulduğunu bildirirlər, ancaq onun 1907-ci ildə Dövlət Dumasına üzv seçilməsi və təqribən həmin illərdə Kadet partiyasına daxil olması bu qənaətlərin doğra olmadığını göstərir. Məhkəmə orqanlarında çalışan Xoyskinin əksər dost- tanışlarından siyasi fəaliyyətlə məşğul olanlar, çar hökumətinin nəzərində siyasi cəhətdən səbatsız, hətta təhlükəli hesab olunurdu. O isə artıq öz fəaliyyətini heç bir partiyanın üzvülüyü ilə məhdudlaşdırmaq istəmir, müstəqil siyasətçi kimi formalaşmağı daha üstün tuturdu. Ancaq Kadet partiyasının üzvü olanda da, fevral-burjua inqilabından sonra heç bir partiyaya mənsub olmadan fəal surətdə siyasətə girişəndə də o, daim diqqət mərkəzində idi. Təsadüfi deyildi ki, o dövrdə ən qatı millətçilər sayılan qüvvələr öz fəaliyyətini hansısa siyasi mənsubluq çərçivəsinə salmaq istəməyən Fətəli Xanla tam hesablaşır, onu öz sıralarına cəlb etməyə çalışır, keçirdikləri tədbirlərdə məmmuniyyətlə söz verir, fikirlərini dinləyirdilər. Belə tədbirlərdən birində, 1917-ci il oktyabrın 26-dan 31-dək Bakıda keçirilən “Türk ədəmi- mərkəziyyət partiyası” “Müsavaf’ın birinci qurultayında çıxış edən 13 Fətəli xan burada irəli sürülən “Azərbaycana muxtariyyət” şüarını qızğın müdafiə etmişdir. Yenə 1917-ci ildə Bakıda çağrılan Qafqaz müsəlmanlarının qurultayında iştirak edərək milli problemlər ətrafında geniş diskussiya aparmışdı. Onun Müsəlman Milli Şurasının Müvəqqəti İcraiyyə Komitəsinin və Zaqafqaziya Seyminin üzvü seçilməsi məhz bu qızğın fəaliyyətin, Azərbaycanın taleyini düşünən milli qüvvələr arasında ən yüksək nüfüza malik şəxsiyyətlərdən olmasının nəticəsi idi. 28 may 1918-ci il. Vətən tarixinin ən müqəddəs və şərəfli günlərindən biri. Neçə min illik dövlətçilik tarixi olan, ancaq son bir neçə yüz ili İran, Rusiya və s. dövlətlərin əsarəti altında inləyən Azərbaycanın bir qrup həqiqi vətənpərvər və qeyrətli övladı Tiflis şəhərində ona öz tarixi haqqını geri qaytarmaq təşəbbüsündə bulundular. Onların sonsuz fəxarət duyğuları oyadan, qəlbləri riqqətləndirən əməllərinin nəticəsi 6 mübarək bənddən ibarət olan Azərbaycanın İstiqlalını mübəyyin Əqdnamə adlanırdı: “Rusiya ilə Osmanlı imperatorluğu arasında zühur edən müharibənin təsviyyəsi üzündən hasil olan vəziyyəti-hazıreyi-siyasiyyə və məmləkət daxilində bulunan misilsiz anarşi Cənubi-Şərqi Zaqafqaziyadan ibarət bulunan Azərbaycana dəxi bulunduğu xarici və daxili müşkülatdan çıxmaq üçün xüsusi bir dövlət təşkilatı qurmaq lüzumunu təlqin ediyor”. (ARDA, f 970, s. 1, iş 4, v. 1 -2). Bu addımla bahəm Azərbaycan Nazirlər Şurası öz işinə başlamış, kabinetin sədrliyi artıq siyasi dairələrdə nüfuzlu şəxs kimi tanınan Fətəli Xan Xoyskiyə həvalə olunmuşdu. Müstəqilliyin elan olunmasının səhəri günü Azərbaycan Milli Şurasının yığıncağında çıxış edən yeni hökumətin ilk başçısı qarşıda duran vəzifələrdən, konkret əməli işlərdən (ARDA, f970, s.l, iş 1, v.51.) danışırdı. Bu əməli fəaliyyətin ilk nəticələrindən biri kimi 1918- ci il may ayının 30-da Xoyskinin imzası ilə dünyanın aparıcı dövlətlərinin paytaxtlarına, Konstantinopol, Berlin, Paris, Vyana, Roma, London, Vaşinqton, Sofiya, Buxarest, Tehran, Moskva, Haaqa, Madrid, Stokholm, KiyeV, Oslo, Kopenhagen, Tokio şəhərlərinə, həmin ölkələrin xarici işlər nazirlərinə radioteleqram göndərildi: “Zaqafqaziya Federativ Respublikasının dağılması, Gürcüstanın ondan çıxması ilə Azərbaycan Milli Şurası 28 may 1918.-Cİ ildə Azərbaycanın müstəqilliyini elan etmişdir... Sizi 14 Yüklə 2,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|