Fuad İskəndərov
Yüklə 2,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
Qanında və ruhunda passionarlıq olan bir millətin nəinki kiçik dövlətlər, hətta nəhəng imperiyalar qurduğunu belə saxtalaşdırmalar, elmi əsasdan məhrum mülahizələrlə inkar etmək mümkün olmasa da, uzun müddət buna cəhd göstərildi. Türkün “yuxanda mavi göy çökmədikcə, aşağıda qara torpaq yanimadıqca elini kimsənin poza bilməyəcəyi”nə bəslədiyi inamın azacıq sarsıdılması onun dövlətçiliyinin illər, bəzən əsrlərlə itirilməsi bahasına başa gəldi, onun qurduğu xanədanları dağıdan qəvi düşmən vətən adlı məbədgahını işğal altında saxladı. Azad ruhlu türk oğlu qolu bağlı halda ulu əcdadı Alp Ər Tunqanm, Oğuz xaqanın, babası Bayandur xanın. Qazan xanın (zamanla torpaqlarımız itirildikcə xaqandan xana, padişahdan şaha qədər hökmümüz də azaldı) törəməsi olamŞah İsmayılın, Uzun Həsənin qılınc çalan qoluna, düşmən bağrı yaran sözünə güvəndi. Türkün titrəyib, özünə dönməsindən bərk qorxuya düşən düşmənin pərən- pərən olması ılə yeni türk dövlətlərinin adı cahana səs salıb. Zəngin tarixi ənənələrdən bəhrələnən görkəmli dövlət adamlarımızın, ictimai xadimlərimizin eyni zamanda böyük sərkərdə olmalan, lazım gələndə yurd naminə əlinə silah götürüb özü kimi cəsarətli, mərd insanları arxasınca aparmağa qabil olmaları türkü başqalarından fərqləndirən daha bir üstün cəhətidir. Yalnız bunlarmı? Bu kitabı oxucunun mühakiməsinə verməkdə başlıca məqsədimiz olan Azərbaycan dövlətinin çox qısa bir müddətdə, 1918-1920-ci illər arasındakı mövcudiyyəti dövründə fəaliyyət göstənniş milli hökumətimizin hansı səbəblərdən repressiyalara məruz qaldığını aşkarlamaq idi və bu istiqamətdə müəyyən araşdırmalardan sonra yuxandakı qənaətimizin doğruluğuna bizdə şübhə qalmadı. Bəli, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və onun liderləri kütləvi şəkildə məhz ona görə repressiyalara məruz qalıblar ki, onlar türk dövlətinin zəngin tarixi ənənələrinə Söykənmişdilər və öz qızğın, əvəzsiz fəaliyyətləri ilə bu mirasın artırılmasına xidmət edirdilər. Təsadüfi deyildi ki, onların əksəriyyəti öz əlləri ilə doldurduqları anketlərində milliyətiniz qrafasınm qarşısında düşünmədən “türk” yazmışdı və hansı kök üstündə dayandıqlarını, nə uğrunda mübarizə apardıqlarını yaxşı bilirdilər. Əlbəttə mövzu ilə əlaqədar qeyd edilən dövrdəki hadisələrin hərtərəfli ehni təhlili, tarixi dövrün dünyada baş vermiş proseslərin kontekstində araşdırılması dediklərimizi daha aydın sübuta yetirir. Ancaq bizim məqsədimiz bir qədər fərqli olduğundan belə təfərrüatlara yer ayırmağı məqsədəmüvafıq saymadıq. Azərbaycan ərazisində təşəkkül tapmış dövlətlər arşında xüsusi yeri olan Şərqdə ilk demokratik respublika - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin mövcudluğu illərində belə bir cəhət də sühuta yetirildi ki, türklər həm də dünyəvi, demokratik, hüquqi normalarla idarə edilən dövlət quruculuğunda başqalarına nümunə göstərməyə qadirdir. Tarixin kifayət qədər mürəkkəb və ziddiyyətli bir dövründə yaradılmış bu dövlətin göstərilən istiqamətlərdə hansı addımlar atdığı, görülən tədbirlər barəsində kitabın ayrı-ayrı bölmələrində tarixi faktların dili ilə müfəssəl məlumatlar verildiyi üçün əlavə təfərrüata varmırıq. Yalnız belə bir məqama diqqəti yönəltmək istərdik ki, xalq cümhuriyyəti formasında qurulmuş bu dövlət cəmi iyirmi üç ay ərzində yaşamasına baxmayaraq, zəmanənin aparıcı ölkələrinin ən qabaqcıl təcrübəsinə istinad etməklə, demokratik prinsiplərlə idarəedilmənin möhkəm əsaslarını yaratmaq yolu tutmuşdu. 27 aprel çevrilişi ilə bu tərəqqinin qarşısı alınmasaydı, Azərbaycan ölkə həyatının demokratikləşdirilməsi və hüquqi dövlət quruculuğunda daha böyük uğurlara nail ola biləcəkdi. İmperiya bunu yaxşı bildiyi üçün Azərbaycanı bu yoldan döndərdi, onun milli dövlətini süquta uğratdı. Vaxtı ilə çar Rusiyasına daxil olan və Azərbaycanla bərabər öz müstəqilliklərini əldə eımiş digər Qafqaz respublikalarının taleyi də eyni cür oldu. Rusiya yenidən əvvəlki imperiya hüdudlarında öz hökmranlığını bərpa etdi. Ancaq bu dəfə onun adının önündə “çar” sözünün əvəzində “sovet” sözü yazılmışdı və xalqların xilaskarı cildinə girmiş kommunistlər əllərində tutduqları “ədalət”, “bərabərlik”, “azıdlıq” şüarları ilə də xalqlara necə böyük müsibətlər gətirdiklərini sanki gizlətmək istəyirdilər. Çox qısa bir zamanda bu şüarların mahiyyəti ilə daban-dabana ziddiyyət təşkil edən hərəkətlər və ölkəni başdan-başa xalqlar həbsxanasına çevirəcək ardıcıl fəaliyyətlər gəlirdi. İlk işğal aktının reallaşdırıldığı Azərbaycan bu qanlı tədbirlərin tətbiqində də birinci oldu. Nəinki onun müstəqil dövlətini yaratmış şəxsiyyətləri görünməmiş amansızlıqla sui-qəsdlər və kütləvi cəza üsulları ilə aradan götürməyə başladılar, hətta 40 ilə yaxın bir dövrdə dayanmadan tökülən qanlar hesabına Cümhuriyyət adında bir dövlət qurulduğunu xalqa unutdurmağa çalışdılar. Dövlətin süqutu ilə onun rəhbərlərinə qarşı həyata keçirilən kütləvi cəza tədbirləri 1921-1930-cu illər arasında siyasi partiyalara, hələ kifayət qədər formalaşmamış təşkilatlara və müstəqillik uğrunda mübarizəyə qoşulmağa qadir potensial qüvvələrə qarşı yönəldildi. 1930-cu ildən sonrakı mərhələdə başlıca hədəf ziyalı qruplan, milli oyanışa səbəb ola biləcək işıqlı təfəkkür sahibləri və qanında türk passionarhğını yaşadan insanlar oldu. Çapını iki hissədən ibarət nəzərdə tutduğumuz bu kitabda biz repressiyanın hər üç mərhələsinin məşəqqətlərini dadmış Cümhuriyyət hökumətinin rəhbərlərinin taleyi haqqında söhbət açmağa çalışmışıq. Fətəli Xan Xoyski və Nəsib bəy Yusifbəylinin sədrliyi altında təşkil edilən Azərbaycanın 5 hökumət kabinəsində hərbi işlər müvəkkili İsmayıl xan Ziyadxanov da daxil olmaqla 37 nəfər nazirin və onların bir sıra müavinlərinin müstəqillik dövründəki fəaliyyətlərindən, aprel çevrilişindən sonra onların başlanna hansı müsibətlərin gətirilməsindən arxiv materiallanna istinadla bəhs olunur. Məlumat üçün qeyd edək ki, həmin şəxslərin 3 nəfəri, o cümlədən hər iki hökumət sədri sui-qəsd yolu ilə aradan götürülmüş, 12 nəfər 1920-ci ilin 27 apreli ərəfəsində və ondan dərhal sonra mühacirət etmiş, yaxud xaricdə üzərinə düşən missiyanı yerinə yetirməsi ilə əlaqədar orada qalmış, 17 nəfər repressiya olunaraq, iki nəfəri qısa müddətdə güllələnmiş, qalanları isə müəyyən müddət həbsdə saxlanılmış və müxtəlif cəzalar almışlar. Onların arasında bir neçə dəfə repressiyaya məruz qalanlar, istintaq “metod”larma davam gətirməyib həbsxanada ölənlər və sonradan güllələnənlər olmuş, iki nəfər isə bir müddətdən sonra heç bir cəza almadan azad olunmuşdur. Qalan 5 nəfərin sovetləşmədən sonrakı taleyini müəyyənləşdirmək indilik mümkün olmamışdır... 7 Yüklə 2,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|