Fuad İskəndərov
Yüklə 2,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
Biz ağır dövr yaşayırıq. Qarşıda yeni həyat formaları yaratmaq kimi nəhəng işlər durur və bunun üçün bəzən partiya mənsubiyyətindən, bu və ya digər millətin nümaynədəsi olmasından asılı olmayaraq respublikanın bütün qüvvələrini səfərbər etmək lazımdır. Mən bu niyyətlərlə mümkün namizədlərlə danışıqlara başlamışam. Danışıqlar iki gündür davam edir və mən belə bir kədərli faktı deməyə məcburam ki, parlamentin mənim üzərimə qoyduğu vəzifəni yerinə yetirəcəyimə ümid çox azdır. Mən kabinet yaratmaqdan imtina edəcəyəm. - İcazə verin öyrənək, hansı səbəblərə görə? - Səbəblər çoxdur, ən başlıcası, maraqların və tələblərin son dərəcədə ziddiyyətli olmasıdır ki, mən bunları razılaşdırmağın mümkün olacağını gönuürəm. - Milli, yaxud partiya xarakterli tələblər və maraqlar? - Daha çox şəxsi. - Danışıqların nəticələri nə vaxt aydınlaşa bilər? - Bu gün, yaxud sabah. Ancaq təkrar edirəm, mən danışıqlann nəticələrinə hədsiz pessimistcəsinə yanaşıram. - Onda çıxılmaz vəziyyət yaranır. Əgər Siz, parlament fraksiyalarının e’timadını qazanmış şəxs bu vəzifənin öhdəsindən gələ bilmirsinizsə, bunu başqası heç bacarmaz. - Nəyə görə, bəlkə başqası bacaracaqdır. Hər bir siyasi xadimin öz prinsipləri və öz dünyagörüşü var. Mənim dünyagörüşüm kabinet yaratmaqda qarşılaşdığım ziddiyətləri razılaşdırmağa imkan vennir, ancaq ola bilər ki, başqası kəskin ucları yumşaldar və barışıq xəttini tapar. Mən bütün son gücümü toplamağa və vətənin rifahı naminə verməyə hazır olduğumu demişəm, ancaq elə hədlər var ki, mən heç vaxt adlayıb keçə bilmərəm.” (“Azərbaycan” qəzeti 1918, 22 dekabr). Yeni kabinetin formalaşdırılması ilə bağlı belə çıxılmaz vəziyyətin yarandığını görən bir sıra fırqə sədrlərinin hansı qərara gəldikləri barədə “Azərbaycan” qəzetinin 1918-ci il, 24 dekabr sayında aşağıdakı məlumat dərc olunub: “Dünən parlament fırqələri sədrlərinin kabinet yaradılması ilə əlaqədar məsələnin müzakirəsinə həsr edilmiş yığıncağı keçirilmişdir. Konvent senyorları ölkənin indiki məsuliyətli və böhranlı vəziyyətində 21 kabinetin təşkilində sonrakı ləngimələri qəti arzuedilməz hesab edərək, F.X.Xoyskidən onun qarşısında kimin tərəfindən qaldırılmasından asılı olmayaraq, heç bir maneə və şərtlə hesablaşmadan özünün lazım bildiyi kimi təcili surətdə Nazirlər Şurasının təşkilinə başlamağı israrla xahiş etməyi qərara aldı.” İki gün sonra Parlamentin növbəti iclasında çıxış edən F.X.Xoyski yeni kabinetin təşkili və hökumətin proqramı barədə hesabat verir. Hökumətin təqdim olunan bəyannaməsində “Başlıca vəzifə” bölməsində deyilirdi: “Bizim birinci və əsas vəzifəmiz ... Azərbaycanın müstəqilliyidir”. (“Azərbaycan” qəzeti 1918, 29 dekabr). Təsadüfi deyildi ki, Azərbaycanda koalisiyalı hökumətin təşkili respublikadakı xarici missiyalar, xüsusilə müttəfiq dövlətlərin nümayəndəsi General Tomson tərəfindən də yüksək qiymətləndirilmişdi. Tomson 28 dekabr bəyannaməsində deyirdi: “F.X.Xoyskinin sədrliyi altında Koalisiyalı Azərbaycan hökumətinin təşkil edilməsi ilə əlaqədar müttəfiq komandanlıq bu hökumətə Azərbaycan hüdudlarında yeganə yerli qanuni hakimiyyət kimi hərtərəfli köməklik göstərəcəkdir.” (MİA AN Azerbaydjana, Nauçnıy arxiv, invent № 2143). Bu bəyannamə müstəqil Azərbaycanın yaşaması üçün ən zəruri beynəlxalq təminatlardan biri kimi xüsusi əhəmiyyət daşıyırdı və ona elə həmin gün dərhal reaksiya verilməsi dövlət adamlarımızın işə münasibətini əyani surətdə göstərir. Bəyannamənin hökumət və siyasi dairələrdə belə ruh yüksəkliyi doğurması, böyük ümidlər yaratmasının səbəbləri sırasında sözsüz ki, təqribən 40 gün əvvəl eyni şəxsin verdiyi başqa bir qərarın da az rolu olmamışdı. Belə ki, İ918-Cİ il noyabr ayının 17-də Bakıda hərbi vəziyyət tətbiq olunması barədə məcburi qərar verən general-mayor Tomson özünü hərbi vəziyyətin davam edəcəyi vaxta qədər Bakının hərbi qubernatoru, polkovnik F.Kokkoreli isə müttəfiq dövlətlərin Bakı şəhərində polis komissarı təyin etmişdi. Əslində Azərbaycan hökumətinin bir sıra səlahiyyətlərini məhdudlaşdıran bu qərarın verilməsinin səhəri günü Bakı şəhərinə dünya müharibəsindən qalib kimi dönən ingilis-fransız-amerikan qoşunları daxil olmuş. 22 əhali arasında müəyyən narahatlıq yaranmışdı. Bunu nəzərə alan Fətəli Xan Xoyski və daxili işlər naziri Behbud Ağa Cavanşir Azərbaycan hökuməti adından şəhər əhalisinə müraciət edərək, onları sakitliyə, qayda-qanunu gözləməyə çağırmışdılar. Həmin hadisələrlə bağlı “Azərbaycan” qəzetinin 18 noyabr 1918-ci il sayında belə bir məlumat dərc olunmuşdur: “Bazar günü, noyabrın 17-də gündüz saat 1-də Bakıya general Tomsonun başçılığı ilə müttəfiq qoşunları daxil olmuşdur.” Generalı təmsil etdiyi dövlətlərin qoşunlannın Bakıya, Azərbaycanın paytaxtına daxil olması münasibətilə Azərbaycan hökuməti adından xarici işlər naziri səlahİ3^ətlərini müvəqqəti icra edən Adil Xan Ziyadxanov salamlayaraq demişdir: “Qanla biq-birindən aralınmış, əldən düşmüş və tükənmiş insanlıq üçün dinc əməkdaşlıq zəminində danışıqlar üçün yeni və işıqlı era başlanır”. Əslində isə türklərin Azərbaycandan getməsindən, general Tomsonun başçılığı ilə müttəfiq qoşunları qüvvələrinin Ənzəlidən Bakıya gəlməsindən, eyni zamanda rus generalı Biçeraxovun ruslar və ermənilərdən ibarət qüvvəsinin də Bakı limanına çıxarılmasından Azərbaycan hökuməti ciddi narahıtlıq keçirirdi. Ayrı-ayrı qüvvələrin yaydıqları müxtəlif məzmunlu bəyannamələrin xalqı çaşdırdığı bir vəziyyətdə hamı hökumətin nə qərar verəcəyini gözləyirdi. “Belə bir vəziyyətdə Azərbaycan dövlət rəisi mərhum Fətəli Xan general Tomson ilə görüşür. Onların söhbətləri çox mübahisəli və sərt olur General Tomson Azərbaycan Cümhuriyyətini tanımadığını, müttəfiq olan rusların torpağına gəldiyini söyləyir. Fətəli Xan isə Azərbaycan xalqının qəran və istəyi ilə Azərbaycan Cümhuriyyətinin və istiqlalının elan edildiyini və büunun bütün dünya dövlətlərinə bildirildiyini söyləyir. Fətəli Xan sözlərinə davamla: “Siz böyük bir millət və böyük bir imperiyasınız. Eyni zamanda mədəni bir millətsiniz. Bizim istiqlaliyyətimizi tanımalısınız” deyir. General Tomson da: “Bu söylədikləriniz siyasi şeylərdir və iki dövlət arasmda cərəyan edər. Halbuki mən bir əsgərəm” cavabını verir. Fətəli Xan da: “Madam ki, siz əsgərsiniz, mən də istiqlaliyyətini elan etmiş Azərbaycan Cümhuriyyətinin Baş Naziriyəm. Biz sizi buraya dəvət etmədik. Sizdən ölkəmizi tərk etməyi tələb edirəm” deyir. Bu cavab 23 Yüklə 2,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|