Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova

 
86 
ceyrəyə daxil edilmiş, indifferent elektrod isə hüceyrədən xaricdə 
yerləşdirilib. Bu zaman voltmetr, sakitlik vəziyyətinin səviyyəsini gös-
tərir. V. Elektrodu hüceyrəyə daxil edənə qədər və daxil etdikdən sonra 
potensial. 
 
Mikroelektrodu hər hansı toxumanın (məsələn, beynin, 
əzələnin) üzərinə qoyduqdan sonra mikromanipilyatorun 
köməyilə hüceyrəyə yeridilir. O, gücləndirici vasitəsilə 
«ossiloqrafa» cərəyan ölçən cihaza birləşdirilir. Mikroelektrodun 
ucu hüceyrə membranına toxunan kimi ossiloqrafın göstəricisi 
aşağı düşür. 
Hüceyrə xarici mühitdə referent elektrod vəzifəsini 
xlorlanmış gümüş lövhəcik yerinə yetirir. Şüşə mikroelektrod 
sinir hüceyrəsinin xarici səthinə, metal elektrodu isə onu əhatə 
edən toxuma mayesinə daxil edilir. Başlanğıc vəziyyətdə  hər iki 
elektrod hüceyrə xarici mühitdə olur (şəkil 4.5,B, solda) və onlar 
arasında potensiallar fərqi olmur. Şəkil 4.5,B «hüceyrə xarici 
potensial» sıfır qiymətinə uyğun gəlir.  Əgər qeydedici elektrodu 
membrandan hüceyrəyə daxil etsək (şəkil 4.5,B), onda voltmetr  
(təqribən 80-100 mV) potensialı olan sıçrayışlı yerdəyişməsini 
göstərir. Potensialın bu yerdəyişməsinə membran potensialı 
deyilir.  Əgər hər hansı bir xarici təsir vasitəsilə hüceyrə 
fəallışdırılmırsa sinir və  əzələ hüceyrəsinin membran potensialı 
uzun müddət dəyişilməz qalır. Belə sakit vəziyyətdə hüceyrədə 
olan membran potensialına sükünət potensialı deyilir. 
Sinir və  əzələ hüceyrəsində membran potensialı  həmişə 
mənfi olur; hər bir tip hüceyrə üçün özünün sükunət potensialın 
qiymətinin daimi olması səciyyəvidir. İstiqanlı heyvanlar üçün bu 
potensial 50-dən-100 mV-a qədər olur. Saya əzələlər müstəsna 
olmaqla, hansı ki, sükünət potensialı (-30 mV) aşağı olur. Bu po-
tensial eninəzolaqlı əzələ liflərində 60-90 mV, sinirdə 60-80 mV, 
birləşdirici toxuma hüceyrələrində 30-50 mV-a, epitel 
hüceyrələrində 15-30 mV bərabərdir. 
Deməli, normal sinir və əzələ hüceyrələri öz yüksək elektro-
genez xüsusiyyəti ilə digər toxumaların hüceyrələrindən fərqlənir. 
Buradan belə  nəticəyə  gəlmək olar ki, sükunətdə olan hüceyrə 
 
87 
membranının xarici səthi müsbət, daxili səthi isə  mənfi elektrik 
yükü ilə yüklənmişdir. 
Diffuziya potensialı
. Sükunət potensialı membranın 
kanalında passiv yerini dəyişərək, özündə ionların diffuziya po-
tensialını əks etdirir. 
Sükunət vəziyyətində membranın  əksər acıq kanalları  K
± 
kanalları hesab edilir, deməli, sükunət potensialı birinci növbədə 
K
+
 qatılığının transmembran qradienti ilə  təyin edilir. Canlı hü-
ceyrədə sakit vəziyyətində potensiallar fərqi sükunət potensialı və 
ya membran potensialı adlanır. Hüceyrənin daxili və xarici 
səthində  K
+
 ionlarının miqdarı  bərabərləşdikcə potensiallar fərqi 
azalır, sükunət potensialı zəifləyir, Na
+
 ionlarının hüceyrədaxilinə 
axını bu zəifləməni daha da tezləşdirir. 
 
K
+
-un hüceyrəxarici qatılığının dəyişilməsi 
 
Qanın plazmasında K
+
-nun qatılığı adətən öz normal səviy-
yəsinə – 4 mM yaxın qiymətini saxlayır. Lakin bir çox sinir 
hücerələrində ionların plazma ilə mübadiləsi tez baş vermir və 
onlar üçün [K
+
] normal səviyyədən kəskin fərqlənə bilər. 
Şəkil 4.6-də MSS neyronunun yaxın kapillyardan qliya hü-
ceyrəsi vasitəsilə ayrılmış təsviri sxematik olaraq verilmişdir. Bu-
rada hücerəxarici məsafə  təxminən 15 nm eninə dar şırımlar 
şəklində mövcuddur. Periferik aksonlar analoji olaraq şvan 
hüceyrələrilə sıx əhatə olunmuşlar. 
İntensiv elektrik aktivliyi zamanı Na
+
 ionlar hüceyrəyə daxil 
olur, K
+
 ionları isə ondan xaric olurlar. Bu zaman Na
+
-un yüksək 
hüceyrəxarici qatılığı  nəzərə çarpacaq dərəcədə  dəyişmir, lakin 
K
+
-un qatılığı  əhəmiyyətli dərəcədə arta bilər. Sinir 
hüceyrələrinin yüksək fəallığı zamanı K
+
-un hüceyrəxarici qatılığı 
normal səviyyə olan 3-4 mM-dan 10 mM-a qədər yüksələ bilər. 
MSS neyronlarının fəallığı zamanı daha bir ionun – Ca
2+
 hü-
ceyrəxarici qatılığı dəyişə bilər. Ca
2+
-nun qatılığını da K
+
-nun qa-
tılığı kimi selektiv ionmübadilə maddəsilə doldurulmuş mikroelk-
trodların köməyilə ölçmək olar. 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
88 
Sinaptik sonluqların fəallaşması zamanı Ca
2+
 onlara daxil olur; 
uyğun olaraq yüksək tezlikli oyanma zamanı Ca
2+
-nun 
hüceyrəxarici qatılığının azalması müşahidə olunur. Ca
2+
-nun aşağı 
qatılığı zamanı neyronların oynama qabiliyyəti yüksəlir ki, bu da 
onlarda patolojti dəyişikliyin baş verməsinə gətirib çıxarır. 
Qliyanın hüceyrələrarası mühitin tərkibinə  təsiri. 
Qliya 
hüceyrələrinin ionların hüceyrələrarası qatılığına təsiri Nernst 
tənliyi üzrə hesablanmış  K
+
 - elektrodu üçün əyriyə  əzələ 
hüceyrəsində alınmış qiymətdən daha çox uyğun gəlir. Beləliklə, 
K
+
 - qliya hüceyrələrinin membranında keçiriciliyinin üstünlüyü 
daha yaxşı  təzahür edir. Buna müvafiq olaraq qliya hüceyrələri 
depolyarlaşır, bu zaman qonşu neyronların fəallığı  K
+
-un 
hüceyrəxarici qatılığının yüksəlməsinə  səbəb olur. K
+
 ionlarının 
qatılığının sonrakı enməsi qliya hüceyrəsinin depolyarlaşmasını 
daimi vaxta görə bir necə saniyə zəiflənməsi ilə müşayiət olunur. 
Şəkil 4.6-da qliya hüceyrələrində membran potensialının 
nəticələri (A) və membran potensialının K
+
 hüceyrədən xaric 
qatılığından asılılığı (B) verilmişdir.  
Sinir hüceyrələrindən fərqli olaraq qliya hüceyrələri oynamırlar 
(qıcıqlanmırlar). Onlar potensialdan Na
+
  və Ca
2+
-kanalına 
malikdirlər. Lakin kanalların sıxlığı fəaliyyət potensiallarının gen-
erasiyası üçün kifayət etmir. Bəzi qliya hüceyrələrində  də ion 
kanalı vardır. Onların fəallığına sinaptik mediatorlarla nəzarət ol-
unur. Lakin bu kanalların funksiyası aydın deyil. Kapilyar 
damarla sinir hüceyrələri arasında qliya hüceyrələri 
yerləşmədiyinə görə onların funksiyası neyronları qidalandırıcı 
maddələrlə  təchiz etməkdən ibarətdir. Lakin görünür neyronları 
qidalandırıcı maddələrin qliyadan keçərək nəql olunmasına ehti-
yacı yoxdur, bu maddələrin hüceyrərarası fazadan diffuziyası 
tamamilə kifayət edir. Neyronların  əksəriyyəti ona yaxın 
kapilyardan 50 mkm-dən kiçik məsafədə yerləşirlər. Lakin qanın 
plazmasında olan bir çox maddələr hüceyrələrarası fəzaya və ney-
ronlar onların hemato-ensefaloji baryer tərəfindən saxlanması 
səbəbindən keçə bilmirlər. 
 
 
89 
 
 
Şəkil 4.6. Qliya hüceyrələrinin xüsusiyyətləri  A:  Elektron 
mikroskopunun məlumatına uyğun neyronların, qliya və kapillyarın 
bir-birinə nisbətən yerləşmə sxemi. Neyron və kapilyarlar arasında 
yerləşən astrositə membran potensialını qeyd etmək üçün 
mikroelektrod yerləşdirilmişdir. Bütün hüceyrələr eni təxminən 15 nm 
olan hüceyrələrarası  məsafə ilə ayrılmışdır.  B.  Qliya hüceyrələrinin 
membran potensialının kaliumun [K
+
]
0
 hüceyrəxarici qatılığından 
asılılığı. Sükunət potensialının (SP) orta səviyyəsi –89 mV təşkil edir. 
 
Görünür qliya hüceyrəsi özünü neyronları  təchizat mənbəyi 
kimi deyil, daha çox müdafiə vasitəsi və mexaniki dayaq kimi 
aparır. 
 
downloaded from KitabYurdu.org

---