Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova

 
98 
trodun biri sinirin tamlığı pozulduğu yerə, digərini isə 
zədələnməmiş nahiyəyə toxunursa, oyanma yalnız dövrə bağlanan 
an üçün təqqəllüs alınır.  Əksinə, cərəyanın istiqamətini dəyişib 
qalxan ediriksə, anod zədələnmiş nahiyəyə toxunur, yəni müsbət 
qütb əzələyə yaxınlaşır və dövrə acılan anda təqəllüs əmələ gəlir, 
bağlanan anda isə gəlmir. 
Bu təcrübə göstərir ki, oyanma bütün sinir uzunu deyil, 
müəyyən qütblərdə  əmələ  gəlir. Beləliklə,  əgər normal nahiyəyə 
katod toxunursa, oyanma dövrə bağlananda,  əksinə anod 
toxunursa, oyanma ancaq dövrə acılanda əmələ gəlir. 
Hazırda elektrik cərəyanının sinir və əzələ liflərinə qütb təsiri 
mexanizmini öyrənmək üçün hüceyrədaxili mikroelektrodlardan 
istifadə edilir (şəkil 4.9). 
 
 
Şəkil 4.9. Hüceyrədaxili mikroelektrodlar vasitəsilə  qıcıqlandırma 
və potensialların qeydi. 
 
Müəyyən olunmuşdur ki, fəaliyyət potensialı yalnız katod 
membranın xarici səthinə, anod isə hüceyrənin daxilinə toxunduqda 
 
99 
əmələ gəlir. Əks halda oyanma əmələ gəlmir. 
Bu hadisəni başa düşmək üçün sabit elektrik cərəyanının 
əmələ  gətirdiyi membran potensialı  dəyişikliklərini nəzərdən ke-
çirək. 
Membran potensialının dəyişməsi yalnız elektrodların toxun-
duğu nöqtələrdə deyil, həmçinin qütblərdən bir qədər kənarda da 
müşahidə edilir. Lakin bu dəyişikliyin ölçüsü katod və anoddan 
uzaqlaşdıqca azalır. Qütblərə yaxın potensialın bu cür dəyişikliyi 
elektroton adlandırılmışdır. Katelekroton-katod ətrafında poten-
sialın dəyişməsi və anelektroton-anod ətrafında dəyişiklik ayırd 
edilir. 
Hələ keçən əsrin 60-80-ci illərində müəyyən olunmuşdur ki, 
orta qüvvəli sabit cərəyan sinir və əzələdən kecdikdə onda oyan-
ma və oyanmanı  nəqletmə qabiliyyəti dəyişir. Belə ki, dövrəni 
bağladıqda katodun toxunduğu sahədə oyanma və oyanmanı nəql-
etmə qabiliyyəti artır, anodun toxunduğu sahədə isə enir. Dövrə 
açılan zaman isə hadisə əksinə gedir. Sabit cərəyan təsiri altında 
toxumanın oyanma və oyanmanı  nəqletmə qabiliyyətinin 
dəyişməsi fizioloji elektroton hadisəsi adlanır. 
Deməli, dövrəni açan anda oyanma qabiliyyəti anodda yük-
səlir, katodda enir, buna anelekraton deyilir. Dövrəni bağlayan 
anda isə oyanma qabiliyyəti katodda yüksəlir, anodda aşağı düşür, 
buna katelektroton deyilir. 
Qütblər arasında fizioloji elektrotona məruz qalmayan sahə 
vardır ki, burada oyanma və oyanmanı  nəqletmə qabiliyyəti də-
yişmir. Buna indeferent sahə deyilir. İndeferent sahənin yeri 
tətbiq edilən cərəyanın qüvvəsinə görə müəyyən edilir. 1883-cü 
ildə B.F.Veriqo Pflügerin formulasına çox mühüm əlavə daxil 
etmişdir: katod oyanıcılığı artırır və oyadır, anod oyatmır və oy-
anıcılığı azaldır. O göstərmişdir ki, uzun müddət sabit cərəyan 
təsiri zamanı oyanıcılığın elektrotonik dəyişikliyi əksinə olur: katod 
altında oyanıcılığın ilk yüksəlməsi onun enməsi ilə  əvəz olunur 
(katodik depressiya), anodda isə azalmış oyanıcılıq tədricən artır. 
 
Pflügerin təqəllüs qanunu 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
100 
 
Bildiymiz kimi orta qüvvəli daimi cərəyan ilə toxumaları 
qıcıqlandırdıqda oyanma yalnız dövrəni bağlayan və ya açan an 
əmələ gəlir. Cərəyanın qüvvəsini dəyişdirdikdə oyanmanın əmələ 
gəlməsi bu qanuna tabe olmur. Pflüqer müəyyən etmişdir ki, sabit 
cərəyan toxumaya təsir etdikdə toxumanın verdiyi cavab 
cərəyanın qüvvəsindən, istiqamətindən və verilmə anlarından 
asılıdır. Burada cərəyanın qüvvəsi indeferent sahənin mövqeyini, 
cərəyanın istiqaməti qütblərin yerini, indeferent sahə isə katelek-
trotonla, anelektrotonun dərinliyini müəyyən edir. Pflügerin 
təqəllüs qanunu, qütblər və fizioloji elektroton qanunları ilə izah 
edilir. Cərəyanın verilmə anı oyanmanın qütb qanunu və fizioloji 
elektrotonu xarakterizə edir. Bu xüsusiyyətləri nəzərə alaraq 
E.Pflüger  əzələnin təqəllüs qanunauyğunluqlarının formulu ver-
mişdir (şəkil 4.10). 
Normal əzələdə təqəllüsün əmələ gəlməsi 3 şərtdən asılıdır: 1 
– cərəyanın qüvvəsindən, 2 – cərəyanın istiqamətindən, 3 – cə-
rəyanın verilmə anından. Cərəyanın qüvvəsi (zəif və orta qüvvəli) 
cərəyanın istiqaməti (enən, qalxan) olur.      
Zəif cərəyanda katelektroton, anelektrotondan qüvvəli olur. 
Orta cərəyanda katelektroton anelektrotona bərabər olur. Qüvvəli 
cərəyanda anelektroton katelektratondan qüvvəli olur.  
Zəif cərəyanda cərəyanın istiqamətindən asılı olmayaraq döv-
rə bağlanan anlarda təqəllüs var, açılan anlarda isə yoxdur. 
Orta cərəyanda cərəyanın istiqamətindən asılı olmayaraq hər 
iki anda təqəllüs var. Qüvvəli cərəyanda enən istiqamətdə dövrə 
bağlanan anda təqəllüs var, açılan anda yoxdur. Qalxan 
istiqamətdində isə dövrə bağlanan an təqəllüs yoxdur, açılan anda 
var. 
 
Enən istiqamət Qalxan 
istiqamət 
Cərəyanın 
qüvvəsi 
Bağ. Açı. Bağ. Açı. 
Zəif cərəyan + 
– 
+ 
– 
Orta cərəyan + 
+ 
+ 
+ 
Qüvvəli cərəyan + – –  + 
 
101 
 
Zəif cərəyan ilə enən istiqamətdə dövrəni bağlayan anda 
katod mühitində əmələ gələn oyanma qabiliyyəti, oyanma xəttini 
keçdiyi üçün təqəllüs alınır. Dövrəni açan anda anod mühitində 
əmələ gələn oyanma qabiliyyəti oyanma xəttinə çatmır və təqəllüs 
əmələ gətirmir. 
 
         
 
 
Şəkil 4.10.  Kəsik xətlər – zəif cərəyanın təsiri; bütöv xətlər – Orta 
cərəyanın təsiri; nöqtəli kəsik xətlər – qüvvətli cərəyanın təsiri. enən 
istiqamət: I – dövrə bağlanan an; II – dövrə acılan an; qalxan 
istiqamət; III – dövrə bağlanan an; IV - acılan an; a – oyanmanın 
kritik səviyyəyə yüksəlməsi; b – sinir-əzələ preparatı; v – oyanıcılığın 
və keçiriciliyin kritik səviyyəyə enməsi. 
 
Zəif cərəyanda katelektroton angelektrotondan qüvvəli 
olduğu üçün indeferent nöqtə anoda yaxın olur.   
 Orta  cərəyanla enən istiqamətdə dövrə bağlanan anda və 
açılan anda oyanma qabiliyyətləri hər iki mühitdə oyanma 
xətlərini keçdikləri üçün təqəllüs alınır. Katelektroton 
anelektroton bərabər olduğu üçün indeferent nöqtə ortaya düşür. 
Qüvvəli  cərəyanla enən istiqamətdə dövrəni bağlayan anda 
katod mühitində  əmələ  gələn oyanma qabiliyyəti  əzələyə  nəql 
olunur, təqəllüs əmələ gətirir. Dövrəni açan anda anod mühitində 
əmələ  gələn oyanma qabiliyyəti katod mühitində C xəttinin 
downloaded from KitabYurdu.org

---