HÜSEYNZADƏ İLAHƏ,
Magistr I kurs (orta əsrlərdə ərəb mədəniyyəti)
1
Ərəblər işğal etdikləri xalqlardan mədəni cəhətdən aşağı səviyyədə idi. Onlar
bu xalqların və hətta işğal etmədikləri xalqların, məsələn, yunanların, romalıların
mədəniyyətlərini öyrənib mənimsəyərək öz müstəqil mədəniyyətlərini yaratdılar.
Ərəblərin işğal etdikləri ölkələrdən çıxan adamlar Xilafətin idarə olunmasında və
İslam mədəniyyətinin yaranmasında iştirak etdilər. Müxtəlif xalqlardan olan
alimlər, yazıçılar ərəb dilində yazıb yaradırdılar. Buna səbəb aşağıdakılardır:
1. Ərəb dili xilafətin dövlət dili idi. Dövlət işləri və məhkəmələr ərəb dilində
aparılırdı;
2. Ərəb dili islam dininin, "Quran"ın dili idi. Bütün dini ibadətlər, məktəblərdə
dərslər ərəb dilində aparılırdı;
3. Yunanıstanın və şərq alimlərinin əsərləri ərəb dilinə tərcümə edilmişdi;
4. Ərəb dilində yazılan əsərlər daha tez və geniş ərazilərdə yayılırdı.
Beləliklə, İslam mədəniyyəti yarandı. Bu mədəniyyətin yaranmasında Xilafətə
daxil olan bütün xalqların nümayəndələri iştirak etmişdilər.
Ərəb xilafətində təhsilin inkişafı islam dini ilə bağlı idi. Cümə məscidlərinin
yanında məktəblər açılırdı. Bu məktəbləri bitirənlər Mədrəsədə alimlərin yanında
təhsillərini davam etdirirdilər. Mədrəsədə təhsili başa çatdıranlara şəhadətnamə,
yəni icazə kağızı verilirdi. Şəhadətnamə alanlar təhsilini başqa alimin yanında
davam etdirirdilər. Ərəblər kitaba böyük əhəmiyyət verirdilər. İspaniyada Kordova
əmirlərindən birinin kitabxanasında 400 min kitab var idi.
Ərəb xilafətində elmin bir çox sahələri inkişaf etmişdi. Birinci növbədə
təsərrüfat, sənətkarlıq və ticarətlə bağlı olan elm sahələri inkişaf etdirilirdi. Tacir
həm diplomat, həm riyaziyyatçı, həm həkim, həm coğrafiyaşünas, həm də
astronom olmalı idi. Sənətkarlıq və ticarətin inkişafı riyaziyyat, coğrafiya və
astronomiyanın inkişafına səbəb oldu. Ərəblər hind rəqəmlərindən istifadə etdilər.
Əl Xarəzm ərəb dilində hesaba dair ilk əsər yazdı. Cəbr (Əl-cəbir) elmini ərəblər
yaratmışlar. Onluq kəsrdən ilk dəfə ərəblər istifadə etmişlər.
Ərəblərdə coğrafiya elminə dair çoxlu əsərlər yazılmışdı. Xilafətin coğrafiya
alimlərindən biri İbn Xordadbehin əsəri «Böyük yollar və məmləkətlər haqqında
kitab» adlanırdı. O, Xilafətdə poçt rəisi işləmişdir. Onun kitabında Azərbaycan
haqqında məlumat verilir. IX əsrdə yaşamış Yaqub Həməvi coğrafiyaya və tarixə
aid əsərlər yazmışdı. Onun «Ölkələr haqqında kitab» əsəri coğrafiyaya, «Tarix»
əsəri tarixə həsr edilmişdi. «Tarix» əsərində Azərbaycan haqqında da məlumat
verilir. Əhməd-Əl-Bəlazüru «Ölkələrin fəthi» adlı əsərində VII-VIII əsrlərdə
ərəblərin hərbi yürüşlərini təsvir etmişdir. Əl-Təbəri Xilafətin 200 illik tarixini
yazmış. Həmədanın tarixinə aid ensiklopediya hazırlamışdı.Xilafətdə astronomiya
elmi ilə əlaqədar olaraq rəsədxanalar tikilmişdi. Xilafətdə kimya elmi də inkişaf
etmiş və bu dövrdə naşatır spirti, spirt, potaş və bu kimi maddələr kəşf edilmişdi.
Tibb sahəsində də böyük nailiyyətlər qazanılmışdı.