Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova

 
90 
Na/K – nasosu 
 
Məlumdur ki, sükünət potensialı  əhəmiyyətli dərəcədə  K
+
-un 
passiv diffuziyası ilə  şərtlənir ki, bu da onun əsasını  təşkil edən 
ionların qatılığının transmembran qradiyentinin özünün müstəqil 
saxlanıla bilmədiyini aydınlaşdırır. 
Qatılıq qradientinin formalaşması yükün ümumi 
yerdəyişməsini  əhatə edir, başqa sözlə, nasosun fəallığı 
elektrogendir və membran potensialını 5-10 mV daha mənfi edir. 
Beləliklə,  əgər nasosun fəallığı artıb-azalarsa, onda sükunət 
potensialı bir neçə millivolt dəyişir. Nasosun fəaliyyətinin zəhərlə 
blokadası  və ya membran potensialının enerji çatışmamazlığı 
səbəbindən elektrogen komponentinin yox olması zamanı hüceyrə 
Na
+
 tədricən – udur və K
+
-itirir, bu isə sükunət potensialının daha 
çox müsbət qiymət istiqamətində yerini dəyişməsinə  səbəb olur. 
Beləliklə, membranda ionların ikitərəfli hərəkətini həyata keçirən 
iki əsas mexanizm vardır: 1) membran məsamələri sistemi və ya 
passiv diffuziya mexanizmi, 2) membran «nasosları» sistemi və 
ya enzimatik (ferment) fəal nəqliyyat mexanizmi. Birinci 
mexanizm enerji tələb etmir və ionların membranın hər iki 
tərəfinə qatılıq fərqinə görə passiv diffuziyasına  əsaslanır.  İkinci 
mexanizm öz fəaliyyəti üçün enerji mənbəyi kimi ATF-dən 
istifadə edir. ATF-aza nasos sistemləri ionları qatılığı az olan 
mühitdən qatılığı çox olan mühitə, yəni qatılıq qradiyentinin 
əksinə olaraq daşınması funksiyasını yerinə yetirir. 
 
4.4. Fəaliyyət potensialı 
 
Orqanizmdə sinir hüceyrələrinin funksiyası  məlumat almaq-
dan, onun sinir sisteminin digər bölmələrinə ötürməkdən, 
müxtəlif mənbələrin məlumatlarının müqayisə edilməsi və 
nəhayət, digər hüceyrələrin fəaliyyətinin tənzimlənməsini təmin 
etməkdən ibarətdir. 
Sinirlər vasitəsilə daxil olan siqnallar əzələ hüceyrələrinin 
təqəllüsünə səbəb olur. Bu iki tip hüceyrə «fəal» olan zaman (hər 
 
91 
biri öz-özlüyündə) membran potensialın fəaliyyət potensialının 
müsbət istiqamətində tez yerdəyişməsi baş verir. 
Deməli, sakit vəziyyətdə olan hüceyrəni qıcıqlandırdıqda 
hüceyrə daxilinə Na
+
 ionlarının, xaricinə isə  K
+
 ionlarının 
yerdəyişməsi artır. Nəticədə hüceyrənin daxili səthi müsbət, xarici 
isə  mənfi ionlarla yüklənir və membran potensialı artır. Buna 
fəaliyyət
 potensialı deyilir. Oyanan sahədə  əmələ  gələn fəaliyyət 
potensialı qonşu sinir və  əzələ liflərinin sükunət sahələrinin 
qıcıqlandırıcıları olurlar. 
Beləliklə, fəaliyyət potensialı sinir hüceyrələrində oyanmanın 
nəqlini təmin edir və  əzələ  təqəllüsü proseslərini və  vəzi 
toxumalarının sekresiyasını  həyata keçirir. Nəticə etibarilə 
fəaliyyət və ya təsir potensialının  əsasında membranda artan ion 
keçiriciliyi dəyişiklikləri durur. 
 
Fəaliyyət potensialının zaman asılılığı 
 
Fəaliyyət potensialını hüceyrədaxili və hüceyrəxarici 
mikroelektrodların köməyilə sinir və  əzələ hüceyrələrində qeydə 
almaq olar (bax: şəkil 4.5). Bütün bu hallarda sükunət potensialı 
mənfi qiymətdən müsbət pikə qədər kəskin artır və təxminən +30 
mV təşkil edir. Sonra potensial müxtəlif sürətlərlə sükunət 
səviyəsinə qayıdır. Deməli, fəaliyyət potensialın  əyrisində pik 
(spike) və iz potensialı fazaları qeyd edilir (şəkil 4.7) (pik – ingilis 
fizioloqlarının termini ilə  spike, almanca isə  overshoot  adlanır). 
Pik fazasında qalxan-qütblərin yerdəyişməsi (depolyarizasiya) və 
qütbülərin bərpasına (repolyarizasiyasına) uyğun gələn enən 
qollar ayırd edilir; fəaliyyət potensialının müddəti sinirlərdə 1 ms-
yə qədər, skelet əzələsində 10 ms və ürəyin miokar əzələsində isə 
200 ms-dən çox olur. 
 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
92 
 
Şəkil 4.7. Neyronda fəaliyyət potensialının qeydi: A. depolyarizasiya 
fazası; B. repolyarizasiya fazası; V. iz potensialı, qıcıqlanma anı oxla 
göstərilmişdir. 
 
Şəkil 4.7-də göstərildiyi kimi fəaliyyət potensialı üçün bir 
neçə faza xarakterikdir. O, potensialın müsbət istiqamətə – yük-
səliş fazasına çox tez yerdəyişməsilə başlayır ki, bu da cəmi 0,2-
0,5 ms davam edir. 
Yüksəliş fazası zamanı hüceyrə membranı öz normal yükünü 
(polyarizasiyasını) itirir; Ona görə  də yüksəliş fazasını  həmçinin 
depolyarlaşma fazası adlandırırlar. Adətən depolyarlaşma  əyrisi 
sıfır xəttindən kənar keçir və membran potensialı müsbət olur. 
Fəaliyyət potensialının bu müsbət fazası overshoot «uçuş» 
adlanır. 
«Overshoot»-dan sonrakı faza müddətində membranın 
sükunətinin başlanğıc potensialı  bərpa olunur və bu 
repolyarizasiya adlanır. Yəni Na
+
 ionlarının hüceyrə daxilinə 
keçməsi yenidən zəifləyir,  əksinə  K
+
 ionlarının hüceyrə xaricinə 
çıxması sürətlənir. Membranın Na
+
 keçiriciliyinin azalmasına 
səbəb olan prosesi A.Xoçkin inaktivləşmə adlandırmışdır. 
İz potensialı.
  Fəaliyyət potensialının bəzi növləri üçün 
 
93 
repolyarizasiya fazasının sonuncu hissəsi ləngidici olur. Şəkil 4.7-
də neyronda fəaliyyət potensialını buna yaxşı nümunə olaraq gös-
tərmək olar. 
Fəaliyyət potensialının başlanmasından təxminən 1 ms sonra 
repolyarizasiya  əyrisinin nəzərə çarpacaq dərəcədə  əyilməsi mü-
şahidə olunur. Onun ardınca potensialın asta dəyişməsi depolyar-
laşmış iz potensialı adlanır. Digər toxumalarda, məsələn, onurğa 
beyninin neyronlarında depolyarizasiya əyrisi sükunət 
potensialının səviyyəsini çox tez keçir. Beləliklə, müəyyən bir 
vaxtda potensial sükunət potensialına nisbətən daha çox mənfiliyə 
malik olur. Bu hadisə hiperpolyarizasiyalı iz potensialı adını 
almışdır (şəkil 4.7). 
Deməli, repolyarizasiyanın bilavasitə davamı kimi iz 
potensialı qeyd olunur. İz potensialı öz növbəsində iz 
depolyarizasiyası və iz hiperpolyarizasiyası olmaqla mənfi və ya 
müsbət dalğa kimi yazılır. 
Əgər iz potensialı müsbətdirsə, Na
+
 ionlarının hüceyrə 
daxilinə axınının repolyarizasiyadan sonra hələ bir qədər davam 
etməsini göstərir. 
Əksinə, iz potensialı 
mənfidirsə, 
repolyarizasiyanın nisbətən ləngiməsi, K
+
 ionlarının səthə axını 
bir qədər zəifləməsidir. 
Fəaliyyət potensialının davametmə müddəti yuxarıda 
göstərildiyi kimi cəmi bir necə milli saniyədir, sonra isə o sönərək 
sükunət potensialı ilə  əvəz olunur. Bu ilk növbədə, hüceyrənin 
içərisinə daxil olan Na
+
 ionlarının çoxu ATF-aza nasos 
mexanizmləri vasitəsilə ani olaraq hüceyrədən çıxarılması ilə 
əlaqədardır. Natrium ionlarının hüceyrədən xaric edilməsi hələ 
onların hüceyrəyə daxil olması tam başa çatmamış, hüceyrəətrafı 
mühitində bu ionların qatılığının hələ yüksək olduğu halda 
başlayır. Buna görə  də sinir hüceyrəsində  təsir potensialları 
yaranan və yayılan zaman natrium nasos mexanizmlərinin (Na-
ATF – azalar) fəaliyyəti üçün çoxlu miqdarda metabolik ATF 
tələb olunur. Adətən Na
+
 nasosu hüceyrəətrafı mühitdən 
hüceyrədaxili mühitə  K
+
 ionlarının fəaliyyətini təmin edən K
+
-
nasosu (K
+
-ATF-aza) ilə birgə (qoşa) işləyir. Bu cür qoşalaşmış 
downloaded from KitabYurdu.org

---