Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova

 
94 
fəal nəqliyyat mexanizmi Na
+
, K
+
 nasos sistem (Na
+
, K
+
-ATF-
aza) adlanır. Onun fəaliyyəti daha az enerji tələb edir. 
Tədqiqatlar göstərmişdir ki, hüceyrənin sakit və oyanan 
vəziyyətlərində, ionlar axını «natrium-kalium nasosundan» ibarət 
mexanizm təmin edir. Bu nasosun fəal işi sayəsində Na
+
 ionları 
sitoplazmadan hüceyrəxarici mühitə qovulur, K
+
 ionları isə sitop-
lazmaya sorula bilər. 
Hüceyrənin fəaliyyəti onun oyanması kimi xarakterizə edilir. 
Deməli, oyanma hüceyrənin, toxumanın, orqanizmin ilk qıcığın 
(və ya qıcıqların) təsirindən sükunət vəziyyətindən oyanıqlı 
vəziyyətə keçməsi prosesidir. Yəni hüceyrəyə hər hansı (kimyəvi, 
fiziki) qıcıqla təsir etdikdən sonra, o sükunət halından 
sitoplazmada Na ionlarının miqdarının artması, K
+
 ionlarının isə 
azalması  nəticəsində  fəaliyyət halına keçir. Bu zaman ATF 
enerjisi hesabına hüceyrədaxili və hüceyrəxarici mühitdə ionların 
miqdarı (Na
+
, K
+
) sükunət potensialındakı səviyyəsinə qayıdır. Bu 
vəziyyət 3Na
+
 ionunun hüceyrədən çıxması, 2K
+
 ionunun 
hüceyrəyə daxil olması zamanı mümkün olur. Bunu təmin edən 
isə ATF enerjisi hesabına işləyən natrium-kalium nasosudur. 
Natrium-kalium nasosunun işinin əksinə olan proses isə ionların, 
məsələn, Na
+
 ionlarının hüceyrə xaricinə, K
+
 ionlarının isə 
hüceyrə daxilinə passiv qayıtmasına səbəb olan qatılıq 
qradientidir.           
 
Təsir potensialının və oyanmanın yayılması 
 
Sinir hüceyrəsinin və ya lifinin membran səthinin istənilən 
nahiyəsində  qıcığın təsirindən yaranan elektrokimyəvi təsir 
potensialı  həmin nahiyə ilə qonşu olan membran sahələrinə, 
axırda isə bütün hüceyrəyə  və ya lifə yayılır. Bu sinir 
hüceyrəsinin və ya lifinin fəaliyyətə gəlməsinə səbəb olur. 
Fəaliyyət potensialı vasitəsilə oyanmanın hüceyrə  və ya lif 
boyunca yayılması mexanizmi çox mürəkkəbdir. Qeyd edildiyi 
kimi sükunətdə olan sinir lifinin, eləcə  də sinir hüceyrəsi 
membranının xarici səthi elektromüsbət, daxili səthi isə 
 
95 
elektromənfi yüklə yüklənmişdir. Qıcığın təsirindən isə 
membranda, onun qıcığa məruz qaldığı sahədə elektrik yüklərinin 
bu cür qütblüyü (polyarlığı) dəyişilir və bu halda membranın 
xarici səthi mənfi, daxili səthi isə müsbət yüklə yüklənir: 
potensial depolyarlaşır, onun qiyməti maksimuma çatdıqdan 
dərhal sonra həmin nahiyə yenidən elektromüsbət olur (şəkil 4.8). 
Membranda ilk oyanma sahəsi yarandıqda oyanmış sahə ilə ona 
qonşu olan oyanmamış sahə arasında potensiallar fərqi  əmələ 
gəlir. Bu potensiallar fərqi hüceyrəni və ya lifi əhatə edən toxuma 
mayesi tərəfdən axan ion yüklərinin təsirindən boşalır. Fəaliyyət 
potensialı indi oyanmış sahədən oyanmamış sahəyə doğru 
istiqamətlənir, eyni zamanda onu öz «elektrokimyəvi» təsirilə 
«qıcıqlandırır». Bu, «qıcıqlanmış» sahə onunla qonşu olan digər 
oyanmamış sahəyə görə elektromənfi yüklə yüklənir, onda təsir 
potensialı və oyanma baş verir. Bu qayda ilə sinir lifində ardıcıl 
olaraq oyanma təsir potensialı vasitəsilə sanki membranın bir 
sahəsindən digər sahəsinə  tədricən hərəkət edir. Oyanmaların bu 
cür yayılması mielinləşməmiş sinir lifləri üçün daha xarakterikdir. 
 
4.5.Qıcıqlanma qanunları 
 
Sinir və əzələdə oyanmanın verilməsinin müəyyən qanunları vardır. 
Bir daha qeyd edək ki, qıcıq qapısı, oyanma qapısı qıcıq təsir 
edən toxumanın xassəsindən, onun qıcıq təsir edən andakı 
fizioloji vəziyyətindən, qıcıq usulu və müddətindən asılıdır. 
Belə ki, 1848-ci ildə Dyubua-Reymon müəyyən etmişdir ki, 
əgər siniri və ya digər hər hansı toxumanı qıcıq qapısı qüvvəsində 
sabit elektrik cərəyanı ilə  qıcıqlandırsaq və bu elektrik qıcığının 
qüvvəsinin tezliyini uzun müddət dəyişmədikdə, belə  cərəyanın 
təsir etdiyi müddətdə toxumada oyanma əmələ gətirmir. Oyanma 
o zaman əmələ  gəlir ki, elektrik qıcığı qüvvəsi təsir etdiyi 
müddətdə tez artıb, tez də azalsın. Dyubua-Reymon qanunu təkcə 
elektrik cərəyanı üçün deyil, digər qıcıqlara da aiddir. Bu 
qradiyent qanunudur. Qıcıq qradiyenti qıcıq qüvvəsinin yüksəlmə 
tezliyilə müəyyən edilir. Qıcığı tədricən artırdıqda oyanma qapısı 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
96 
əhəmiyyətli dərəcədə artır.  Əgər siniri qıcıq qapısından yüksək 
qıcıq qüvvəsi ilə tez qıcıqlandırsaq (sinirə mexaniki zərbə, tez 
soyutmaq, qızdırmaq və s.), onda o qıcığa oyanma ilə cavab verir. 
Əgər bu işi tədricən etsək, yəni siniri tədricən sıxsaq, soyutsaq, 
qızdırsaq, onda oyanma əmələ gəlmir. 
 
 
 
Şəkil 4.8. İkifazalı təsir potensialının əmələ gəlməsi sxemi. A və B-
potensialı ötürən elektrodlar. 
 
 
97 
Deməli, qıcığın tədricən artması zamanı, qıcıqlandırılan 
toxumada, qıcığa qarşı, uyğunlaşma – adaptasiya əmələ gəlir. Bu 
uyğunlaşmaya akkomodasiya deyilir. Hərəki sinirlərdə akkomo-
dasiya hissi sinirlərə nisbətən daha çoxdur. Ən az akkomodasiya 
avtomatizmə malik olan toxumalarda olur (ürək  əzələsi, həzm 
kanalının saya əzələsi və s.). 
Pflügerin oyanmanın qütbülər qanunu.
 1859-cı ildə E.Pflüger 
müəyyən etmişdir ki, orta qüvvəli sabit cərəyanla qıcıqlandırılan 
hər hansı sinir və ya əzələdə oyanma bütün parca uzunu deyil, 
elektrodların toxunmaya təmas etdiyi nöqtələrdə – qütbülərdə 
əmələ gəlir. Yəni dövrəni bağlayan anda oyanma katod qütbündə, 
açılan anda isə anod qütbündə əmələ gəlir. Bu hadisəyə oyanmanın 
qütb qanunu deyilir. 
Elektrodlar müxtəlif olduğu üçün fiziologiyada bu elektrod-
lardan hansının  əzələyə yaxın, hansının uzaq olmasının təqəllüs 
əmələ gəlməsində böyük əhəmiyyəti vardır. 
Bildiyimiz kimi cərəyandaxili dövrədə  mənfidən müsbət, 
xarici dövrədə, yəni bizim qıcıqlandırdığımız toxumada isə müs-
bətdən mənfiyə axır. Odur ki, yan-yana qoyulmuş elektrodlarda 
qütblərdən hansının  əzələyə yaxın olmasından asılı olaraq, elek-
trik cərəyanın axma istiqaməti dəyişir. Müsbət qütb əzələyə yaxın 
olarsa, cərəyan  əzələ  tərəfdən yəni periferiyadan mərkəzə  tərəf 
axır. Belə istiqamətdə axan, yəni  əzələ  tərəfdən mərkəzə  tərəf 
axan cərəyana qalxan cərəyan deyilir. 
Müsbət qütb əzələdən uzaq, mənfi qütb yaxın olarsa, o zaman 
cərəyana mərkəz tərəfdən kəsiyə axan cərəyan və ya enən cərəyan 
deyilir. 
Qütb qanununu isbat etmək üçün mütləq orta qüvvəli qal-
vanik cərəyandan istifadə edilir. Cərəyan qüvvəsi orta olmazsa, 
qanunu isbat etmək olmaz. Ona görə  də  təqəllüsün həm dövrə 
bağlanan, həm də acılan anda isbat etdikdən sonra, interpolyar 
(burada oyanma və oyanmanı  nəqletmə qabiliyyəti dəyişmir) 
nahiyəni ammonyak ilə zəhərləyirik və ya fizioloji tamlığını po-
zuruq. 
Belə  vəziyyətdə, cərəyanın istiqaməti enəndirsə, yəni elek-
downloaded from KitabYurdu.org

---