Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova



Yüklə 66,66 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/102
tarix17.11.2017
ölçüsü66,66 Kb.
#10957
növüDərs
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   102

 
 

I FƏSİL 
 
İNSAN VƏ HEYVAN  
FİZİOLOGİYASINA GİRİŞ 
 
 
İnsan və heyvan fiziologiyası bioloji elmlərin bölmələrindən 
biridir və digər bioloji elmlər kimi canlı  təbiət aləminin dinami-
kasını öyrənir. Fiziologiya yunan dilində  hərfi tərcümədə  fizio – 
təbiət, loqos – elm deməkdir.  
Fiziologiya – canlı orqanizmin və onu təşkil edən orqan, hü-
ceyrə  və molekulların funksiyalarının dinamik öyrənilməsi haq-
qında elmdir. Bu elm daima tibb elmi ilə yanaşı, inkişaf etmişdir. 
Əsrlər boyu, elə indi də insan fiziologiyası (tibbi fiziologiya) 
məqsəd və vəzifələri, hər şeydən əvvəl, insanların və heyvanların 
sağlamlığını öyrənməyə yönəlmişdir. O, orqanizmin quruluşunu 
öyrənən anatomiya elminə  əsaslanır və öz tarixi mənşəyini 
anatomiya elmindən götürür. Bizim yüzillikdə biokimya elminin 
(fizioloji kimya) fiziologiyadan ayrılıb müstəqil bir elm kimi 
fəaliyyət göstərməsinə  zəmin yaratmışdır. Məsələn, fiziologiya 
elmi canlı orqanizmin onu əhatə edən xarici mühitlə mübadilə 
prosesində  əlaqəsini təmin edən fizioloji prosesləri öyrənməklə 
yanaşı, orqanizmin xarici təsirlərə cavab reaksiyalarını və öz növ-
bəsində orqanizmin özünün də xarici mühitə  təsir yollarını 
öyrənir. 
Beləliklə, fiziologiya orqanizmin funksional prosesləri və 
fəaliyyəti arasında qarşılıqlı əlaqəni bir bütöv – tam kimi öyrənir. 
Fiziologiyanın son məqsədi funksiyanın mexanizmini elə 
dərindən dərk etməkdir ki, bu ona funksiyaya istənilən 
istiqamətdə fəal təsir etməyi təmin edə bilsin. 
Tibb elminin nəzəri  əsasını  təşkil edən fiziologiya klinik 
təbabətin inkişafında əsas rol oynayır.  
 
1.1.Fiziologiyanın tədqiqat obyekti 
 
 
 

İnsan və heyvan fiziologiyası canlı orqanizmin dəyişkən hə-
yat şəraitinə uyğunlaşması, hüceyrələrin, toxumaların, orqanların 
və sistemlərin funksional mexanizmləri haqqında elmdir. İnsan və 
heyvan orqanizminin varlığını  təmin edən fizioloji proseslər 
qıcıqlanma, oyanma, maddələr və enerji mübadiləsi, sinir və psixi 
proseslər fiziologiyanın tədqiqat obyekti hesab olunur.  
 
1.2.Fiziologiyanın əsas bölmələri 
 
Fiziologiya iki sərbəst elm sahəsindən ibarətdir:  
1. Bitki fiziologiyası;  
2. İnsan və heyvan fiziologiyası.  
İnsan və heyvan fiziologiyası müxtəlif istiqamətlərdə inkişaf 
edərək sərbəst  əhəmiyyət kəsb edən və bir-birilə  əlaqəsi olan 
bölmələr əmələ gətirmişdir: 
1.
 
Ümumi fiziologiya – bütün canlı varlıqlara xas olan 
fizioloji funksiyaları  tədqiq edir. O canlı varlığın  əsasını  təşkil 
edən maddələr və enerji mübadiləsinin ümumi termodinamik 
qanunauyğunluqlarını, qıcıqlanma formalarının təbiətini və 
təkamülünü, doğum, qocalma və ölüm problemlərini, orqanizmin 
ətraf mühitə münasibətini və  həyat fəaliyyətinin digər ümumi 
təzahürlərini nəzərdən keçirir. Orqanizmin xarici mühitin təsirinə 
qarşı reaksiyasının ümumi qanunauyğunluqlarını izah edir. 
Hüceyrə fiziologiyası da ümumi fiziologiyanın sahələrindən 
biridir. 
2.
 
Müqayisəli fiziologiya – fərdi inkişafın müxtəlif 
mərhələlərində olan növlərin və eyni növ fərdlərin 
orqanizmlərinin funksiyasının spesifik xüsusiyyətlərini postnatal 
inkişafın müxtəlif dövrlərində öyrənir. Müqayisəli fiziologiyanın 
son pilləsi olan təkamül fiziologiyası bir və çoxhüceyrəli 
heyvanların müxtəlif sistematik qruplarına aid olan canlıların 
həyat fəaliyyətinin qanunauyğunluqlarını öyrənir.  
3.
 
Müxtəlif həyati prosesləri və onlar arasında qarşılıqlı 
əlaqəni öyrənən xüsusi fiziologiya sahəsi: 
1)
 
Ayrı-ayrı sinif və heyvan qruplarının (kənd təsərrüfatı 
downloaded from KitabYurdu.org


 
 

 
 

heyvanları, quşlar, həşəratlar); 
2)
 
Ayrı-ayrı heyvan növlərinin (qoyun, inək, keçi); 
3)
 
Ayrı-ayrı orqanların fiziologiyasını (qaraciyər, ürək, 
böyrək və s. toxumalar (sinir və əzələ)); 
4)
 
Müxtəlif sistemlərin (ürək-damar, həzm, tənəffüs sistemi 
və s.) funksiyalarını öyrənir. 
Fiziologiyanın xüsusi sahələrindən daha çox insan və heyvan 
fiziologiyası  və tibbi fiziologiya öyrənilir.  İnsan fiziologiyasının 
(tibbi fıziologiya) daha çox əmək, idman, yaş, qida rasionu, 
aviasiya və yeni sahəsi olan kosmik fiziologiya sahələri inkişaf 
etmişdir. Kosmik fiziologiya insan və heyvanların orqanizminin 
həyat fəaliyyətini yerdən fərqli olaraq kosmosda havasız şəraitdə 
öyrənir. Həyati prosesləri normal insan və heyvanların 
orqanizmində öyrənən normal fıziologiyadan fərqli olaraq, 
patoloji fiziologiya xəstə orqanizmlərdə  həyati proseslərin 
əmələgəlmə mexanizmini öyrənir.  
Bioloji elmlər təkamül islahatlarını, ekologiyanı, növ 
xüsusiyyətlərinin məhsuldarlığını, davranışını nəzərdən keçirərək, 
bioloji varlıqların canlı mühitə uyğunlaşmalarını öyrənir. Lakin 
fiziologiya – maddələr mübadiləsi, qan dövranı, tənəffüs
əzələlərin, sinir sisteminin fəaliyyəti kimi proseslərin və 
orqanizmin digər funksiyalarının qanuna uyğunlaşmalarının 
mexanizmini aydınlaşdırır. 
Sosial varlıq olan insanın fəaliyyətini humanitar elmlərlə 
öyrəndikləri halda, fiziologiya bu fəaliyyətin canlı orqanizmdə nə 
cür icra olunduğunu və bu zaman orqanizmdə nə baş verdiyini tə-
yin edir. Məsələn, uşaqlar məktəbdə təhsil alırlar. Müəllimin təd-
ris prosesini didaktikanın (təlim prosesinin) tələblərinə 
müvafiqliyi baxımdan nəzərdən keçirərək, davamiyyətin tərbiyə 
prosesində effektliyini qiymətləndirir. Psixoloq şagirdlərin 
gündəlik dərs prosesi ərzində yaddaşlarını, diqqətlərini, fərdi psixi 
xüsusiyyətlərini, mücərrəd təfəkkürün inkişafını öyrəndiyi halda, 
fizioloq A.A.Uxtomskinin mülahizəsinə  əsasən, «beyində fikrin, 
ideyanın nə cür istehsal olunduğunu» öyrənir. 
Yaş fiziologiyası ilk növbədə  uşaqlarda, yeniyetmələrdə  və 
yaşlı insanlarda fizioloji funksiyaların xüsusiyyətlərini tədqiq edir. 
Bu məlumatlar pedaqogikanın praktiki məsələlərinin həllində, 
yeniyetmənin  əmək  şəraitini nizama salan qaydaların işlənib 
hazırlanmasında, yaşlı insanlarda qocalma prosesinin təbiətini 
öyrənmək və insan ömrünü uzatmaq kimi məqsədlərə xidmət edir. 
Əmək və idman fiziologiyası sürətli hərəkətlər yerinə 
yetirməyə dair bacarıqların formalaşması üçün, optimal qərarların 
qəbul olunması  və  dəqiq hərəkətlər kompleksinin yerinə 
yetirilməsi ilə  sıx  şəkildə  əlaqədardır.  İdmançıya funksional 
imkanlarının maksimal hərəkətliyinə nail olmağa imkan verən 
orqanizmin ehtiyatlarını tədqiq edir. 
Qidalanma fiziologiyası insanın müxtəlif həyat  şəraitində 
qida rasionlarının işlənib hazırlanması üçün elmi əsaslar təqdim 
edir. 
Ekstremal  şəraitdəki fiziologiyanı süni və  təbii mühitin 
fövqəladə  şəraitlərində insan orqanizminin funksiyalarının 
uyğunlaşmalarının yenidən qurulmasının öyrənilməsi 
adlandırmaq olar. Belə ki, aviasiya və kosmik fiziologiya 
yüklənmə, sürətləndirmə, çəkisizlik və psixoloji streslər kimi 
eksperimental amillər ilə  sıx  şəkildə  əlaqədar olur. İnsan 
fiziologiyası xüsusi iqlim-coğrafi şəraitlərdə insanın Arktikada və 
Antarktidada, yüksək dağlıq rayonlarda, susuz səhralarda və 
rütubətli tropiklərdə mövcud olan həyat şəraitinə uyğunlaşmasının 
fizioloji mexanizmlərini nəzərdən keçirir.  
Kənd təsərrüfatı heyvanlarının fiziologiyası diqqətini 
heyvanın təsərrüfat məhsuldarlığını öyrənməyə yönəldir. Həzm 
və maddələr mübadiləsinin xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla 
müxtəlif heyvanlar və quşlar üçün ət, süd və digər qida 
məhsullarının daha yüksək məhsuldarlığını  təmin edən qida 
rasionlarını  işləyib hazırlayırlar. Heyvanların davranışının idarə 
olunmasına  əsas etibarilə qidalandırıcı  və müdafiəedici  şərti 
reflekslərin təşkilinə  əsaslanan metodlar vasitəsilə nail olunur. 
Belə ki, müəyyən gündəlik rejimə riayət olunması sürüdə 
inəklərin, quşçuluq fermasında toyuqların və ördəklərin davranış 
stereotipinin işlənib hazırlanmasına yardım edir. Təlim prosesi 
downloaded from KitabYurdu.org


Yüklə 66,66 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   102




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə