Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova

 
82 
fəaliyyət göstərməsi hesab edilir. Ona görə  də biz hüceyrə 
potensialına nəzər yetirək. 
 
4.3. Sükunət potensialı 
 
1896-cı ildə Kiyev alimi Y.Y.Çaqovets bioloji elektrogenezin 
təbiətini izah etmək üçün Arreniusun elektrolitik dissosiasiya 
nəzəriyyəsinə (1887) əsaslanaraq bioelektrik potensialların ion 
təbiəti haqqında fikir irəli sürmüşdür. Alman fizioloqu 
Y.Bernşteyn ion-membran nəzəriyyəsini (1902) irəli sürmüş, 
bundan xeyli sonra isə Xoskin və A.Xaksli bu nəzəriyyənin 
modifikasiyasını vermiş (1952) və eksperimental yolla 
əsaslandırmış, bioelektrik cərəyanın  əmələ  gəlməsində membran 
və sitoplazmada kalium, natrium və xlor ionlarının qeyri-bərabər 
şəkildə paylanmasını aydınlaşdıraraq fəaliyyət postentsialı 
haqqında müasir fikrə gəlmişdir. 
Tədqiqatlar göstərmişdir ki, sükunətdə olan hüceyrə membra-
nının xarici səthi daxili səthinə görə elektromüsbət, daxili səthi 
xarici səthinə görə elektromənfi yüklənmişdir. Bunun səbəbi əsas 
elektrogen ionları olan natrium (Na
+
), kalium (K
+
) və xlor (Cl
–
) 
ionlarının hüceyrə membranının hər iki tərəfində qeyri-bərabər 
şəkildə yerləşməsi və xarici, yaxud səthi membranının həmin 
ionlardan ötrü müxtəlif keçiriciliyilə  təchiz olunmasıdır. 
Sükunətdə olan hüceyrənin daxili mühitində K
+
 ionları onu əhatə 
edən xarici mühitdəkinə nisbətən həmişə çox olur. Sinir və ya 
əzələ hüceyrəsi üçün bu fərq təqribən 155 mkmol/l : 4 mmkmol/l 
nisbəti kimidir, K
+
 ionları hüceyrənin daxili mühitində xarici 
mühitdə olduğundan 30-50 (bəzi müəlliflərə görə 20-100) dəfə 
çoxdur. Na
+
 ionları isə əksinə, hüceyrənin xarici mühitində daxili 
mühitdəkinə nisbətən çoxdur, bu fərq təqribən 145 mkmol/l: 12 
mkmol/l nisbəti kimidir, Na
+
 ionları hüceyrə daxilində onun 
xaricindəkindən 10-12 dəfə azdır. Hüceyrədaxili və hüceyrəətrafı 
sahələri arasında Cl
–
 ionlarının paylanması  K
+
 ionlarının 
paylanmasının  əksinədir. Xlor ionlarının hüceyrədaxili qatılığı 
hüceyrəətrafı qatılığından 20-100 dəfə aşağıdır. Bütün bu ionların 
 
83 
hüceyrə  ətrafında və onun daxili möhtəviyyatında belə qeyri-
bərabər paylanmasının səbəbi hüceyrənin plazmatik membranının 
onlara qarşı müxtəlif keçiriciliyə malik olmasıdır. Plazmalemma 
K
+
 ionlarını asanlıqla, Na
+
 ionlarını isə çətinliklə keçirir. Qatılıq 
fərqinə görə  K
+
 ionları hüceyrədaxili mühitindən hüceyrə  ətrafı 
mühitinə diffuziya edir, nəticədə isə membranın xarici səthində 
müsbət ionların miqdarı artdığından, o elektromüsbət yüklə 
yüklənir, Membranın daxili səthi burada müsbət ionların miqdarı 
azaldığından, həm də  mənfi Cl
-
 ionları buraya sərbəst keçə 
bildiyindən mənfi yüklə yüklənir. Alınan membran potensialları 
fərqi yuxarıda qeyd edildiyi kimi hüceyrədaxili cərəyanı ölçmə 
zamanı – 70 mB-a bərabər olur. Deməli, membran potensialı 
(sükunət, hüceyrə potensialı)  əsasən K
+
 ionlarının hüceyrədən 
xarici mühitə diffuziyasının artması  və bu mühitdə müsbət 
ionların qatılığının yüksəlməsi nəticəsində yaranır. 
Cədvəl 4.1 
Kalmarın nəhəng aksonunda (Hoçkinə görə, 1951) ionlar 
miqdarı (mmol/kq hesabı ilə) 
İonlar 
Hüceyrənin 
daxilində 
Hüceyrənin 
xaricində 
K
+
 
Na
+
 
Cl
-
 
410 
49 
40 
10 
460 
540 
 
Elektrofizioloji tədqiqatlar sayəsində müəyyən edildi ki, 
hüceyrəni xaricdən 
əhatə edən plazmatik membran 
(plazmalemma) qalınlığı 6-12 nanometrə (60-120 Å-ə) çatan çox 
nazik membranın kimyəvi tərkibi, əsasən zülallar, lipoidlər və az 
miqdarda mürəkkəb şəkərlərdən ibarətdir. Hüceyrə membranı üç 
təbəqədən xaricdə mukopolisaxarid (mürəkkəb 
şəkər) 
molekulaları, ortada ikiqat düzülmüş fosfolipid molekulaları, 
daxilində isə zülal molekulaları təbəqəsindən ibarətdir (şəkil 4.4). 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
84 
 
 
Şəkil 4.4. Hüceyrə membranının molekulyar sxemi: X – 
mukopolisaxarid təbəqəsi; Z – fosfolipid təbəqəsi; Y – zülal 
təbəqəsi. 
 
Belə güman edilir ki, sinir hüceyrəsi membranında 
dissosiasiyaya uğramış fosfat və karboksil qrupları hüceyrənin 
daxilinə kationlar axınını asanlaşdıran, anionlar axınını isə 
çətinləşdirən səbəblərdən biridir. 
Müxtəlif ionlar üçün membranın keçiriciliyi eyni deyildir: o 
toxumanın müxtəlif funksional vəziyyətlərində dəyişir. 
Əgər sakit halda membranın bu ionlara qarşı keçiriciliyi 
yüksəkdirsə, onda sükunət potensialı Hernst formulasına görə 
kalium potensialına E
k
 bərabər olacaqdır: 
,
K
K
in
F
RT
E
1
0
K
⋅
=
 
burada: R – sabit qaz, F – Faradey rəqəmi, T – mütləq temperatur, 
K
0
-ətraf mühitdə  sərbəst kalium ionlarının miqdarı, K
1 
– onların 
sitoplazmadakı miqdarı. 
50
1
K
K
1
0
=
 olduğu zaman 
mv
5
,
97
E
K
=
. 
Hüceyrənin nisbi sakit vəziyyətində onun membranından Na
+
 
ionlarının daxilə keçməsi zəif, K
+
 ionlarının isə sitoplazmadan 
hüceyrəxarici mühitə axını qüvvəli olur. Məhz K
+
 və Na
+
 ionları 
miqdarının hüceyrə daxilində  və xaricindəki münasibəti sükunət 
potensialını yaradan səbəb hesab edilir. 
Sükunət vəziyyətində membranın xarici səthi müsbət, daxili 
isə mənfi yüklənir. 
 
85 
Orqanizmin bütün digər hüceyrələrində olduğu kimi 
neyronun hüceyrə membranın hər iki tərəfində potensiallar fərqi 
mövcuddur (şəkil 4.5). Potensialın ötürücüsü elektrik cərəyanını 
nəql edən mikroelektrod hesab olunur. O, içərisi 3 m HCl məhlulu 
ilə doldurulmış, diametri <1 Mkm olan nazik incə ucu 0,1 Mkm 
olan kapilyar şüşə pipetkadan ibarətdir. 
 
Şəkil 4.5. Membran potensialının hüceyrədaxili qeydə alınması  A: 
Hüceyrə qanın plazması (və ya fizioloji məhlula) ilə doldurulmuş ka-
meraya yerləşdirilir. B. Solda: Hər iki elektrod, aparıcı və indifferent, 
hüceyrə daxilində olmadıqda. Voltmetr hər iki elektrod arasında 
potensillar fərqinin sıfır olduğunu göstərir. Sağda: aparıcı elektrod hü-
downloaded from KitabYurdu.org

---