Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova

 
78 
 
Qalvani 1791-ci ildə balkon təcrübəsi və digər müşahidələrini 
«Əzələ  hərəkəti zamanı elektrik qüvvələri haqqında traktat» 
əsərində təsvir etmişdir. 
Qalvaninin təcrübəsinin həqiqiliyini italyan fiziki A.Volta 
(1745-1827)  əvvəlcə  təsdiq etsə  də, 1792-1794-cü ildə apardığı 
təcrübələrə əsaslanaraq, onu tamamilə başqa cür izah etmişdir. O, 
elektrik cərəyanın bu təcrübədə fizioloji deyil, məhz fiziki 
mənşəyə malik olduğunu və  əzələdə deyil, məhz müxtəlif 
metallar arasında potensiallar fərqinin nəticəsi olduğunu 
göstərmişdir. 
Qalvaninin təcrübəsində  əzələnin təqəllüsünə  səbəb olan 
elektrik Qalvani qövsünün müxtəlif uclarının nəm mühitə 
(əzələyə və sinirə) toxunmasından əmələ gəlir, dövrəni bağlayan 
naqil rolunu isə, qövsün uclarını  əlaqələndirən sinir-əzələ 
preparatı oynayır. Qalvani və Volta arasında maraqlı elmi 
mübahisə başlayır və hər iki tərəf öz fikirlərində haqlı olduqlarını 
təcrübələrlə isbat etməyə səy göstərirlər. 
Qalvani və Aldini, Voltanın etirazının əsassız olduğunu ucları 
eyni metaldan olan qövslə apardıqları təcrübədə əzələnin təqəllüs 
etdiyini göstərdilər. Daha sonra isə Qalvaninin ikinci təcrübəsi – 
metalsız təcrübə adı ilə  məşhur olan təcrübə ilə, yəni Qalvani 
qövsündən istifadə etmədən subut etdilər ki, mioqraf üçün 
hazırlanmış sinir-əzələ preparatının sinirini şüşə qarmaq vasitəsilə 
həmin preparatın  əzələsinin zədələnmiş yerinə toxundurduqda 
həmin sinirlə üzvi əlaqəsi olan əzələ  təqəllüs edir (şəkil 4.2). 
Elektrofiziologiya öz başlanğıcını Qalvaninin ikinci 
təcrübəsindən götürür. Məhz bu təcrübə «heyvani elektrikin 
varlığını»  şübhədən çıxarır. Alman fizioloqu Dyubua-Reymon 
haqlı olaraq bu təcrübəni «sinir-əzələ fiziologiyasının həqiqi əsas 
təcrübəsi» adlandırdı. 
Qalvaninin ölümündən sonra A.Volta elektrik cərəyanı və ya 
Qalvani elementini – generatorunu kəşf etdi, başqa sözlə ən zəif 
elektrik cərəyanını göstərən elektrik cihazını  kəşf etdi və onu 
dostu Qalvaninin şərəfinə Qalvanometr adlandırdı. 
 
79 
Elektrofiziologiya sahəsində yeni tədqiqat 1838-1840-cı 
illərdə Matteuççinin adı ilə  əlaqədar olan «ikinci tetanus» 
adlandırılan təcrübəsidir (şəkil 4.3). O qurbağanın aşağı 
ətraflarından iki sinir-əzələ preparatı hazırlayıb, ikinci preparatın 
sinirini birincinin əzələsi üzərinə qoymuşdur. Sonra birinci 
preparatın sinirin üzərinə elektrod qoyaraq elektrik cərəyanı ilə 
qıcıqlandıqda, ikinci preparatın  əzələsi də  təqəllüs etmişdir. 
Matteuççının fikrinə görə preparatlardan birincisinin təqəllüsünə 
səbəb texniki elektrik qıcığı, ikincisinin təqəllüsünə  səbəb isə 
birinci preparatın təqəllüsü nəticəsində  əmələ  gələn fəaliyyət 
cərəyanın sinirlə ikinci preparatın əzələsinə nəql olunmasıdır. 
 
 
 
Şəkil 4.2. Qalvaninin ikinci
təcrübəsi
. 
Şəkil 4.3. Mateuççi təcrübəsi
 
 
1791-ci ildə Qalvani «Əzələ hərəkəti zamanı elektrik qüvvəsi 
haqqında traktat» əsərində sinir toxuması ilə elektrik cərəyanı 
(biocərəyan) arasında gizli əlaqə olduğunu iddia edir. 
Bu sahədə ən böyük nailiyyəti, alman alimi Dyubua-Reymon 
etdi. O, qalvanometr induksion cihaz və qütbüləşməyən 
elektrodların köməyi ilə sakit və oyanma zamanı canlı 
toxumalarda elektrik olmasını öyrənmişdir. O, qalvanometrin və 
iki metal elektrodun köməkliyilə elektrodun birini mühiti sinirin 
üstünə, digərini kəsik yerə qoymaqla göstərdi ki, sinirlə 
impulsların nəqli zamanı hər dəfə elektrik cərəyanı qeyd olunur. 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
80 
Qalvanometr cərəyanın istiqamətinin müsbət elektrik 
potensialından mənfi elektrik potensialına yönəldiyini göstərirdi. 
«Heyvani elektrikin» mənşəyi barədə Dyubua-Reymon 
(1846, 1848) özünün məşhur «elektromotor molekulyar» 
nəzəriyyəsini ortaya atmış, onun tələbəsi Herman (1870) isə 
bioelektrik cərəyanının kimyəvi əsaslarına dair fikir söyləmişdir. 
1875-ci ildə Riçard Keyton məşhur ingilis neyrofiziologiya 
məktəbinin  əsasını qoydu. Riçard Keyton Dyubua-Reymonun 
üsulu ilə maraqlanmış və ilk dəfə beyində tətbiq etmişdir. Dovşan 
və meymun beyninə iki yerdən elektrod qoymaqla 
elektroensefoloqrammasını aldı. Yəni tədqiq olunan beyinlərin 
hər birində qalvanometrdə  hər dəfə elektrik cərəyanı qeyd 
olunmuşdur. Bu beyinin boz maddəsinin funksiyası ilə 
əlaqədardır. 
1888-ci ildə Polşada məşhur fizioloq Sılbulskinin tələbəsi 
Adolf-Bek Krakov Universitetində Keytondan xəbərsiz beynin 
ensefoloqrammasını almışdır. Sıbulskiyə görə sinir proseslərin 
elektrik təbiətini membranın üst və alt səthlərində, kimyəvi 
fərqlərin olması ilə izah etdiyi mexanizmi, indiki konsepsiyanın 
sələfi hesab etmək olar. XIX əsrin  əvvəllərində elektrikölçən 
cihazların tətbiqilə aparılan tədqiqatların nəticələrindən müəyyən 
oldu ki, sakit vəziyyətdə əzələnin üst səthi müsbət, daxili səthi isə 
mənfi elektrik yükü daşıyır.  Əzələnin təqəllüsü zamanı isə onun 
səthi və daxili arasındakı potensiallar fərqi azalır. Bunu nəzərə 
alaraq,  əzələnin sakit vəziyyətindəki potensiallar fərqini sükunət 
cərəyanı (sükunət potensialı), təqəllüs edən əzələdəki potensiallar 
fərqini isə fəaliyyət cərəyanı (fəaliyyət potensialı) adlandırdılar. 
Texniki tərəqqi sayəsində daha da təkmilləşdirilmiş yüksək 
həssaslığa malik olan elektrik və elektron ölçmə cihazlarının və 
mikroelektrod texnikasının köməyilə sinirlərdə, neyronda, onun 
uzun və qısa çıxıntılarında sinir liflərində və sinaptik törəmələrdə 
biopotensialların təbiəti haqqında yeni elmi məlumatlar  əldə 
edilmişdir. 
 
 
 
81 
4.2. Məlumatların elektrik vasitəsilə ötürülməsi 
 
Bütün canlı hüceyrələr və toxumalar qıcığın təsir 
qüvvəsindən asılı olaraq nisbi sakitlik halından oyanma və 
ləngimə halına keçmək qabiliyyətinə malikdir. 
Oyanma mürəkkəb bioloji proses olub, fizioloji, biokimyəvi 
və biofiziki hadisələrə  təzahür edir. Oyanan toxumalar 
qıcıqlandırıcının daxili və xarici mühit amillərinin təsirindən 
fizioloji sükunət vəziyyətindən oyanma vəziyyətinə, yəni fəal 
vəziyyətə keçərək özünəməxsus spesifik funksiya icra edir. Belə 
ki,  əzələ  təqəllüs edir, neyron-impulslar yaradır, vəzi hüceyrəsi 
şirə ifraz edir. Qıcıqlandırıcının təsirindən  ən çox sinir, əzələ  və 
vəzi toxuması hüceyrələri cavab reaksiyası vermək qabiliyyətinə 
malik olduqları üçün bunlara «oyanan toxumalar» da deyilir. 
Birləşdirici toxumanın oyanıcılıq funksiyası  hələ tam 
öyrənilməmişdir. 
Sinir və əzələlərdə oyanmanın ötürülməsi toxumanın oyanma 
və sükunət sahəsində  əmələ  gələn məhəlli elektrik cərəyanları 
vasitəsilə yerinə yetirilir. 
Orqanizmdə  məlumatların nisbətən uzaq məsafəyə ötürül-
məsinin iki sistemi mövcuddur – hormonal və sinir. Hormonların 
sintezi, qana daxil olması, paylanması  və  təsiri haqqında  ətraflı 
məlumat daxili sekresiya vəziləri bəhsində verilmişdir (VII fəsil). 
Sinir hüceyrəsinin funksiyası bir çox digər formalarda – 
temperatur, maddələr mübadiləsi, morfoloji dəyişkənlik, digər 
toxumalarda oyanma və ləngimə və s. olsa da sinir hüceyrəsinin 
elektrik xassəsi sinir sistemində  məlumatların nəql olunması  və 
işlənməsi haqqında daha ətraflı məlumat verir. 
Oyanma və  ləngimə daima qarşılıqlı  əlaqədə olmaqla bir-
birinə  əks proses göstərir. Ləngimə zamanı, oyanmanın  əksinə 
olaraq, mövcud olan funksional fəallıq azalır, sinir hüceyrələrində 
və hüceyrə çıxıntılarında fəal yayıla bilmir . 
Sinir sistemi siqnalların ötürülməsinin çox yüksək sürətli və 
böyük fərdiliyi ilə xarakterizə olunur. Sinir hüceyrəsi üçün 
xarakter  əlamət, membran potensialının dəyişməsi vasitəsilə 
downloaded from KitabYurdu.org

---