Dərslik Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin 12. 06. 2009-cu IL tarixli, 17 saylı kollegiya iclasının və

•    
QIXE - tədqiqatının metodiki prinsipləri 
30  ildən  artıqdır  ki,  dünyanın  bir  çox  ölkələrində  QİXE  -  nin  sistematik 
öyrənilməsi  davam  edir.  Bu  müddətdə  tədqiqatın  metodiki  əsaslan  işlənib 
hazırlanmışdır. Tədqiqatın prcdmetini təşkil edən hadisələrin miqyası müxtəlif QİX 
-  nin  mahiyyətinin,  onların  tezlik  dərəcəsinin,  inkişaf  xarakterinin,  nəticələrinin 
oxşarlığı,  həmçinin  diaqnostika  metodlarının  fərqliliyi  epidemioloji  müayinənin 
müxtəlif  üsullarının  yaranmasını  sürətləndirmişdir.  Xəstəliklərin  müxtəlif 
qruplarının  sosial  əhəmiyyətinin  oxşar  olmaması  təbabətin  müxtəlif  sahələrində 
epidemioloji müayinənin istifadə tempinin və toplanılan təcrübənin fərqli olmasına 
gətirib  çıxarmışdır.  Tədqiqatların  başlanğıc  mərhələsində  ürək-damar,  şiş,  sinir, 
psixi,  alleı  gik,  endokrin  və  digər  xəstəliklərin  cpidcmiologiyasının  öyrənilməsinə 
diffcrensasiyalı  yanaşma  sadalanan  istiqamətlər  üzrə  işlərin  məhdud  şəkildə 
aparılmasını şərtləndirmişdir. 
QİXE  -  ni  kliniki  fənnlərdən  prinsipial  fərqləndirən  xüsusiyyat  tədqiqat 
obyektinin fərdin sağlamlıq vəziyyəti deyil, populyasiyanın sağlamlıq  vəziyyətinin 
olmasıdır. Epidemioloji baxımdan «populyasiya» dedikdə, müəyyən xüsusiyyətlərlə 
fərqlənən  əhalinin  təbii  yolla  formalaşmış  hissəsinin  və  ya  ərazinin  bütün  əhalisi 
başa düşülür. 
QİXE  bir  sıra  cəhətləri  ilə  infeksion  epidemiologiyadan  fərqlənir.  QİX  -nin 
latent dövrü infeksion xəstəliklərin latent dövrünə nisbətən daha uzunmüddətlidir və 
onun konkret müddətini qabaqcadan söyləmək mümkün deyildir. Xroniki xəstəliklər 
tədricən  inkişaf  edir  və  müayinə  olunan  şəxslərdə  xəstəliyin  əlamətləri  geniş 
diapozonda təzahür edə bilər ki, bu da səhv diaqnostikanın verilmə ehtimalını artırır. 
QİX  üçün  etiologiya  və  patogenizin  çox  amilliyi  səciyyəvidir,  dominant  amil  çox 
zaman  müəyyən  olunmur.  İnfeksion  epidemiologiyadan  fərqli  olaraq,  burada 
populyasiyanın qeyri-həssas 
m 
hissəsini  ayırmaq  və  konkret  şəxsdə  konkret  xıonik  QİX  -  yə  qarşı  mütləq 
davamlılığı  müəyyən  etmək  mümkün  deyildir.  Xəstələnmənin  proqnozları  və 
profilaktiki  tədbirlərin  effektivliyi  ehtimal  xarakteri  daşıyır  və  ümumiyyətlə, 
populyasiyaya münasibətdə təsdiq olunur. 
QİXE-nin  məqsədi  əhalinin  xroniki  xəstəliklərlə  xəstələnməsinin  inkişaf 
qanunauyğunluqlarını  müəyyən  etmək  və  ona  nəzarət  yollarını  işləyib 
hazırlamaqdır.  Müayinələrin  əsas  obyekti  və  son  hədəfi  insandır,  onun  sağlamlıq 
vəziyyəti və sağlamlığının qorunmasıdır. 
345 
downloaded from KitabYurdu.org

---

İXTİSARLARIN SİYAHISI 
AES - atom elektrik stansiyaları 
AR - aqqlütinasiya reaksiyası 
DAS - dəri-allergik sınaq 
EHM - elektron hesablama maşınları 
GEM - Gigiyena, Epidemiologiya Mərkəzi 
HALR - hemaqqlütinasiyamn ləngimə reaksiyası 
HAR - hemaqqlütinasiya reaksiyası 
HES - hidroelektrik stansiyalar 
XTİ - xüsusi təhlükəli infeksiyalar 
İİV - İnsanın immunçatışmazhq virusu 
İFR - immunoflüoressensiya reaksiyası 
KBR - komplementin birləşmə reaksiyası 
KRVİ - əskin respirator virus infeksiyaları 
QIÇS - qazanılmış immunçatışmazhq sindromu 
QDHAR - qeyri-düz (dolayı) hemaqqlütinasiya reaksiyası 
QİXE - qeyri-infcksion xəstəliklərin epidemiologiyası 
Q-6-FDH - qlükoza - 6 fosfat-dehidrogenaza 
M DB - müstəqil dövlətlər birliyi 
MUM -məktəbəqədər uşaq müəssisələri 
MALR - mikroaqqlütinasiya və lizis reaksiyası 
MSS - mərkəzi sinir sistemi 
NR - netrallaşma reaksiyası 
PHAR - passiv hemaqqlütinasiya reaksiyası 
ÜST - üraumdünya səhiyyə təşkilatı 
USM - ultrasəs müayinəsi 
ZPR - zəncirvari polimeraza reaksiyası 
346 
downloaded from KitabYurdu.org

---

Ədəbiyyat: 
1.
 
BejuncoB B.JJ., flıfıaeB P.X. ƏnrmeMHo
JT
ora#: M., MocKBa, 1989, 4 .14 c. 
2.
 
Eejıo3epoB  E.C.,  HoanHH
OT
  E.A.  Kypc  ənnfleMHOJTornH:  ATin 
«,ZJ>KaHrap», 2005, 136 c. 
3.
 
BacmrbeB  K.,  IIJjiflxoB  3.  Memubi  HccuejıoBaiTH^ 
B
  ərw/ieMHo- 
JIOITIH
: 
Kap™ MonflOBeı-ıacKa, 1971, 186c. 
4.
 
3yeBa  JT.n.,  #(j)aeB  P.X.  ƏnH^eMHOJiora^:  CaHKT-TTeTepöypr, 
OojTHaHT, 2006, 716 c. 
5.
 
KjiHMemco  E.FI.,  rionoB  B.IL  ƏıroiieMHonorpfHecKHH  anajTH3:  M., 
MeflHUHHa, 1983, 192 c. 
6.
 
ÜOKpOBCKHH B.H., riaK  C.r, BpHKO H.H. MH^)eKI[HOHHBie  6one3HH 
H
 3nH,aeMHOJ7orH^: M., MocKBa, 2006, 810 c. 
7.
 
rionoB  B.O.  PyKOBo;ıcTBO  no  3nnjıeMH0jT0rH
c
ıecK0My  aHajTrny:  M., 
MeOTUHHa, 1973, 216 c. 
8.
 
çpjıernep P., Onernep C., BarHep 3. KjiHHunecKafl snn^eMHo- jıonw: H3Z[-
BO
 Me^na Cıjıepa, MocKBa, 1998, 346 c. 
9.
 
HepKaccKifH  B.JT.,  AMHpeeB  C.A.,  K
HOIT
  A.F.  ƏiTH^eMHOJiorH- 
necKHH Ha£30p 3a 300H03aMH: H3^-
BO
 «HayKa», AjiMa-Axa, 
1988, 148 c. 
10.
 
IÜKapHH  B.B.,  IlIa^eeB  M.IU.  JJe3m(f)eKTOJiorHfl:  M3^-
BO 
HTMA,
 
H
HDKHHH
 HoBropo#, 2003, 358 c. 
11.
 
lOııryK H.fl. ƏnwfleMHOJioraa: M., MocKBa, 1998, 336 c. 
12.
 
lOmyK  H.fl.,  MaprbiHOB  KD.B.  Kpanam  Kypc  3roi^eMHOJiorHH:  M., 
MocKBa, 2005, 196 c. 
13.
 
ünwiHCKvrH  B.,  PeiiHapy  H.  Ə
JICMCHTBI
  ənHfleMHOJiormrecKoro 
Han3opa: Tajumu «Bajıryc», 1987, 272 c. 
14.
 
BpoHLUTeHH  A.M.,  ToKManaeB  A.K.  IIapa3HTapHbie  6ojıe3HH 
HejıoBeKa: np0T03003bi 
H
 reırbMHHT03bi // PyjIH, 2004, c. 207. 
15.
 
H
HKHTHH
  A.O.,  )KorojreB  J0[.T.,  3axapKHB  IO..,  MoKpoycoB  B.H. 
JlaöopaxopHaa 
anarnocTHKa 
napa3HTapHbix 
6ojıe3HeH 
// 
MezLHUHHCKHe TexHonoruH. M., HHTepMe^HKa, 1998, 
T
.
 
1,
 C
.
 
327-388. 
16.
 
Tağızadə  T.Ə.,  Abuşov  F.A.,  Ağayev  İ.Ə.  Epidemiologiyadan  təcrübə 
məşğələlərinə dair dərs vəsaiti. Bakı, 1984, s. 3-105. 
347 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
MÜNDƏRİCAT 
GİRİŞ .......................................................................................................................... 4 
Epidemılogiya kafedrasının tarixindən ....................................................................... 7 
ÜMUMİ EPİDEMİOLOGİYA 
• 
1 •  1 
»  V «  • » 
 
Epidemiologiyanın tərifi, predmeti və vəzifələri ........................................................ 10 
Epidemiologiyanın müasir tibb elmləri arasında yeri ................................................. 13 
«Epidemiologiya» anlayışının məzmunu ................................................................... 14 
Epidemiologiyanın tarixinə dair qısa məlumatlar ...................................................... 15 
Epidemiologiyanın metodları ..................................................................................... 18 
Epidcmiologiyada işlədilən anlayışlar və terminlər ................................................... 20 
Epidemiologiyanın tibb elmi və səhiyyə üçün əhəmiyyəti ......................................... 22 
Epidemik prosesin idarə olunmasının elmi və təşkilati əsaslan və 
ayrı-ayrı infeksiyalaıın ləğvi ....................................................................................... 23 
İnfeksiya haqqında anlayış .......................................................................................... 26 
Epidemik proses haqqında təlim 
Epidemik proses, onu təşkil edən və inkişafına təsir 
göstərən amillər ........................................................................................................... 29 
İnfeksiya mənbəyi ......................................................................................... 32 
Yoluxma mexanizmi ..................................................................................... 36 
insanların və heyvanların xəstəliklərə qarşı 
həssaslığı və rezistentliyi .............................................................................. 42 
Patogen mikrobların spesifik lokalizasiyası ................................................. 45 
Epidemik prosesin hərəkətverici qüvvələri ................................................................ 45 
Təbii amilər ................................................................................................... 48 
Sosial amillər ................................................................................................ 51 
Bioloji amillər ............................................................................................... 52 
Epidemik prosesin təzahürləri .................................................................................... 55 
Epidemik ocaq ............................................................................................................ 56 
Ocaqda aparılan əksepidemik tədbirlər ........................................................ 58 
İnsanın yoluxucu xəstəliklərinin təsnifati ................................................................... 62 
Epidemik prosesin təkamülü 
L. V. Qromaşevskinin yoluxucu xəstəliklərin törədicilərinin 
yoluxma mexanizmi təlimi ......................................................................................... 69 
Törədicilərin yoluxma amilləri haqqında anlayış ....................................................... 72 
348 
downloaded from KitabYurdu.org

---

Hava - yoluxucu xəstəliklərin törədicilərinin yoluxma amilidir .................. 72 
Su - voluxucu xəstəliklərin törədicilərinin voluxma amilidir...73 
• 
Torpaq —yoluxucu xəstəliklərin törədicilərinin yoluxma 
amilidir ........................................................................................................................ 74 
Qida məhsulları - yoluxucu xəstəliklərin törədicilərinin 
yoluxma amilidir ......................................................................................................... 75 
Məişət və istehsalat əşyaları xəstəliklərin yoluxma amilidir...77 
V.D.Bclyakovun epidcmik prosesin daxili özünütənzimləmə 
nəzəriyyəsi ................................................................................................................... 79 
Y.N.Pavlovskinin yoluxucu xəstəliklərin təbii-ocaqlılığı haqqında 
təlimi .................................................................... ; ..................................................... 80 
Heyvanlar infeksiya mənbəyi kimi ............................................................................. 83 
Quşlar və onlarin epidemioloji əhəmiyyəti .................................................. 84 
Yoluxucu xəstəliklərin canlı keçiriciləri ...................................................... 87 
Mübarizə tədbirləri ....................................................................................... 91 
Əksepidemik tədbirlər 
İnfeksiya mənbəyinə qarşı görülən tədbirlər ............................................................... 92 
Yoluxma mexanizminə (yollarına) qarşı görülən tədbirlər ......................................... 96 
Həssas orqanizmə qarşı yönəldilmiş tədbirlər ............................................................ 98 
Dezinfeksiya ................................................................................................................ 99 
Dezinfeksiya ................................................................................................. 99 
Sterilizasiya ................................................................................................ 104 
Dezinseksiya ............................................................................................... 105 
Dezinfeksiya kameraları ............................................................................. 107 
Deıatizasiya ................................................................................................ 108 
Yoluxucu xəstəbklərin imraunprofilaktikası ............................................................. 109 
Aktiv immunlaşdırma ................................................................................. 109 
Passiv immunlaşdırma ................................................................................ 115 
Bakteıiofaqlar ............................................................................................. 116 
Peyvənd işinin təşkili .................................................................................. 117 
Peyvəndlərin aparılması qaydası ................................................................ 118 
Profilaktik peyvəndlərin qeydiyyatı ........................................................... 120 
349 
downloaded from KitabYurdu.org

---

XÜSUSİ EPİDEMİOLOGİYA 
Tənəffüs yollari infeksiyalarınin ümumi xarakteristikası ......................................... 122 
Qızılca ......................................................................................................... 126 
Qrip ............................................................................................................. 133 
Difteriya ...................................................................................................... 139 
Göyöskürok ................................................................................................. 146 
Qeyri-həqiqi (yalançı) göyöskürək ........................................................................... 151 
Məxmorək ................................................................................................... 152 
Epidcmik parotit ......................................................................................... 154 
Herpes virus infeksiyaları ........................................................................... 158 
Bağırsaq qrupu infeksiyalarınin ümumi xarakteristikası .......................................... 161 
Qarın yatalağı, paıatif A və B ..................................................................... 162 
Şigelyozlar .................................................................................................. 170 
Bağırsaq eşerixiozları ................................................................................. 174 
Vəba ............................................................................................................ 178 
Enteroviruslar tərəfindən törədilən xəstəliklər ........................................... 188 
Poliomielit ................................................................................................... 191 
Viruslu hepatitlər ...................................................................................................... 197 
Viruslu A hepatiti ....................................................................................... 198 
Viruslu E hepatiti ........................................................................................ 200 
Viruslu B hepatiti ........................................................................................ 200 
Hepatit D (delta-infeksiya) ......................................................................... 204 
Viruslu hepatiti C ........................................................................................ 205 
Transmissiv mexanizmli infeksiyalar 
Səpgili yatalaq ............................................................................................ 206 
Brill xəstəliyi .............................................................................................. 209 
Malyariya .................................................................................................... 209 
İİV-infcksiya /QİÇS .................................................................................................. 223 
Zoonoz infeksiyalar 
Bruselyoz .................................................................................................... 227 
Taun ............................................................................................................ 234 
Tulyaremiya ................................................................................................ 242 
Qara yara ..................................................................................................... 247 
Leptospiroz ................................................................................................. 257 
Quduzluq ..................................................................................................... 263 
Helmintozlar 
Helmintozların ümumi xarakteristikası ...................................................... 269 
Askaridoz .................................................................................................... 274 
350 
downloaded from KitabYurdu.org

---

Trixosefalyoz .............................................................................................. 276 
Ankilostomidozlar ...................................................................................... 277 
Enterobioz ................................................................................................... 279 
Himenolepidoz ............................................................................................ 281 
Teniarinxoz ................................................................................................. 283 
Tenioz ......................................................................................................... 284 
Exinokokkozlar ........................................................................................... 287 
Dilillobotriozlar .......................................................................................... 289 
Fassiolyoz ................................................................................................... 290 
Opistorxoz ................................................................................................... 290 
Protozoy invaziyalar 
Protozoy invaziyalarm ümumi xarakteristikası ........................................................ 291 
Sarcodina sinfi 
Amöbiaz ...................................................................................................... 296 
Qamçılılar sinfi 
Leyşmaniozlar ............................................................................................. 305 
Dəri leyşmaniozu ........................................................................................ 307 
Visseral leyşmanioz .................................................................................... 311 
Lyamblioz ................................................................................................... 313 
T ripanosom ozlar ....................................................................................... 316 
Sporlular sinfi 
Toksoplazmoz ............................................................................... 317 
Hospital (xəstəxanadaxili, nozokominal) infeksiya .................................................. 321 
Karantin xəstəlikləri, onların ölkə ərazisinə gətirilməsinin və yayılmasının qarşısının 
alınması üzrə ərazinin sanitariya mühafizəsi ............................................................ 329 
Qcyri-infeksion xəstəliklərin epidemiologiyası (QİXE) .......................................... 340 
İxtisarların siyahısı .................................................................................................... 346 
Ədəbiyyat .................................................................................................................. 347 
351 
downloaded from KitabYurdu.org