Azərbaycan VII-IX əsrləRDƏ
Yüklə 2,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
21 müqavilələr, ərəb tayfalarının Azərbaycan ərazisinə köçürülüb yerləşdirilməsi haqqında verdiyi məlumat bizim tədqiqatımız üçün əhəmiyyətli olmuşdur. Əl-Bəlazurinin verdiyi məlumat ən xırda təfərrüatda belə digər orta əsr tarixçilərinin məlumatı ilə düz gəldiyinə görə bu məlumatın səhihliyi heç bir şübhə doğurmur 1 . İzzəddin Əbü-l-Həsən Əli ibn Məhəmməd ibn əl-Əsir (1160- 1233) Azərbaycanın siyasi tarixinə dair çoxlu material verir. Onun "əl-Kamil fıt-tarix" ("Tarixə dair mükəmməl məcmuə") 2 adlı əsəri dünya tarixi haqqında on iki cildlik böyük bir külliyyatdır. Burada hadisələr xronoloji qaydada, ilbəil verilir. İbn əl-Əsirin 303 (915)-cü ilədək Azərbaycanda baş vermiş hadisələrdən bəhs etdiyi hissələr əl- Bəlazurinin əsərindən götürülmüş materiallar da əlavə edilməklə, ət- Təbərinin əsərinə əsaslanır. Azərbaycanda 303 (915)-cü ildən sonra - 290-363 (903-974)-cü illər baş vermiş hadisələr haqqında məlumatı ibn əl-Əsir, ət-Təbərinin davamçısı olan tarixçi Sabit ibn Sinanın əsərindən götürmüşdür. Hadisələrin təsvirini 370 (980)-ci ilədək davam etdirən "Təcarib ül-üməm" ("Xalqların təcrübəsi") əsərinin müəllifi ibn Miskəveyh də Sabit ibn Sinanın əsərindən istifadə etmişdir. İbn əl-Əsir ibn Miskəveyhinin də materiallarını öz salnaməsinə daxil etmişdir. Sacilər haqqında ət-Təbəri, Arib və ibn Miskəveyhə nisbətən daha geniş məlumat verən ibn əl-Əsir tarixçi Əbu Zəkəriyyə Yəzid ibn Ayas əl-Əzdi əl-Mavsilinin bizə gəlib çatmamış "Tarix Mavsil" ("Mosul tarixi") əsərindən də istifadə etmişdir. Bu əsərdə Sacilər haqqında başqa müəlliflərdə təsadüf edilməyən çox maraqlı və müfəssəl məlumat verilmişdir. İbn əl-Əsir 1 Əl-Bəlazurinin əsərləri ərəblərin Azərbaycanı istila etməsi haqqındakı hissə P.KJuze tərəfındən rus dilinə tərcümə edilmişdir. Bax: Əl-Bəlazuri. Ölkələrin istilası kitabı. Azərbaycan tarixinə dair materiallar. Azərbaycan tədqiq və tətəbbö cəmiy-yəti, Bakı, 1927. 2 Ibn-el Athire chronicon, quod perfectissimum Inscriibtur. Ed C.I.Tornberg, 14 Bde, Lugbuni Batavorum, 1851-1876; 12 Bde, Kairo, 1290, 1303 (sonrakı səhifələrdə bu mənbə - İbn əl-Əsir göstəriləcəkdir). Onun haqqında b a x; C.Brockelmann. GAL, I, 345-346- SB, I
22 ibn Ayasdan hörmətlə yazır, onu ləyaqətli imam, hərtərəfli biliyə malik alim adlandırır və qeyd edir ki, ibn Ayas təsvir etdiyi hadisələrin şahidi olmuşdur 1 .
gəlib çatmayan mükəmməl redaksiyasından, həmçinin sonradan itmiş bir çox mənbələrdən istifadə etmişdir. Misal üçün, ibn əl-Əsir Babək üsyanı haqqında əlavə olaraq çoxlu maraqlı məlumat verir ki, bunlar ət-Təbərinin əsərində yoxdur, bundan başqa, ibn əl-Əsir Azərbaycan xürrəmilərinə qarşı müharibədə Afşin Heydər ibn Kavusun fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq onu ət-Təbəriyə nisbətən daha ciddi xarakterizə edir. İbn əl-Əsirin ət-Təbəri 2 , əl-Bəlazuri və digər müəlliflərə etdiyi əlavələr onun əsərlərini Azərbaycan tarixinə aid mühüın müstəqil mənbə kimi qiymətləndirməyə haqq verir. Babəkin Bizans imperatoru Feofıllə yazışması haqqında ibn əl- Əsirin verdiyi məlumat da maraqlıdır. Beləliklə, demək olar ki, ibn əl-Əsir öz dövrünün birinci dərəcəli tarixçisi olmuşdur; buna görə ibn əl-Əsirin hətta "tarixçisi" sözünün o zamankı mənasında da tarixçi olmadığı haqqındakı yanlış fikri gözdən keçirib dəyişdirmək lazımdır 3 .
İbn əl-Əsir, VII, 300, "va kənə imamən fadilən alimən bimə yəqul və huvə yuşahidul-hal". Əbu Zəkəriyyə əl-Əzdi 334(945)-ci ildə vəfat etmişdir. Onun üçcildlik "Mosul tarixi" əsərindən yalnız ikinci cildi (719-837-ci illərin hadisələri) bizə gəlib çatmışdır. Onun haqqında bax: Qurqis Avvad. Mədinət əl- Mausil. Bağdad, 1959, səh. 16. 2 İbn əl-Əsir və ət-Təbərinin materiallarının müqayisəsi haqqında b a x: O.B.Frolova. Ibn əl-Əsir (XIII əsr) salnaməsinin mənbələri SSRİ xalqlarının tarixinə həsr olunmuş bölmələrdə. Dissertasiyasının avtoreferatı, L., 1954; İbn əl- Əsir və ət-Təbərinin dil xüsusiyyətlərinə görə tutuşdurulması haqqında bax: C.Brockelmann. Das verhaitnis von İbn-el-Athiri Kamil fit Tarih in Tabaris ahbar errusul val muluk. Strassburg, 1820. 3 "Tarix əl-Kamil"dən Azərbaycan tarixinə dair materiallar, səh. 8. 23 Əbu Hənifə əd-Dinəvərinin (təxminən 895-ci ildə vəfat etmiş- dir) "Kitab əl-Əxbar ət-Tivəl" ("Uzun rəvayətlər kitabı") 1 əsərində Babək üsyanının son dövrünə həsr olunmuş səhifələr xüsusi maraq doğurur.
Azərbaycanın, həmçinin Xilafətin bir çox digər vilayətlərinin VII-IX əsrlər tarixinə dair mühüm mənbələrdən biri də Əhməd ibn Əbu Yəqub ibn Cəfər əl-Yəqubinin (897-ci ildə vəfat etmişdir) "Tarix"
2 əsəridir. Əl-Yəqubinin əsərində hadisələrin şərhi 872-873- cü ilədək çatdırılır: bu əsərdə Azərbaycan tarixinə dair verilmiş materiala başqa mənbələrdə təsadüf edilmir. X əsrin orijinal coğrafıyaşünas müəlliflərindən biri olan 3 Əbü- 1-Həsən Əli ibn əl-Hüseyn ibn Əli əl-Məsudinin (956-ci ildə vəfat etmişdir) 4 əsərlərində Azərbaycan, xüsusilə də Xəzər dənizi haqqında, onun qərb sahillərində yerləşən ölkələr haqqında, Urmiya gölü haqqında maraqlı və müfəssəl məlumat vardır. Onun əsərlə- rindən ikisi – tarixi-coğrafı əsər olan "Mürüc əz-zəhəb və məadin əlcəvahir" ("Qızıltəmizləmə yerləri və əlvan daş mədənləri") və coğrafi əsər olan "Kitab ət-tənbih və-l-işrəf” ("Xəbərdarlıq və təkrar yoxlama kitabı") Hindistandan Mərakeşə, Qırmızı dənizdən Xəzər dənizinə qədər, demək olar ki, bütün ölkələrə səyahət zamanı müəllifin şəxsi müşahidələri və sorğu-sualı əsasında yazılmışdır. Bu əsərlər Abbasilər xilafətinin mədəni həyatı haqqında ən yaxşı hesabatdır. Bunlarda hər bir ölkə, vilayət, şəhər və xalqın tarixi və coğrafiyası haqqında məlumat verilir. Əsil ensiklopediya olan əl- Məsudinin əsərləri ət-Təbərinin əsərlərindən sonra IX əsrdən 1 Kitab al-ahbar at-tiwal. Ed. W. Guirgass. Leiden, 1888 (sonrakı səhifələrdə bu mənbə əd-Dinəvəri göstəriləcəkdir). Onun haqqında bax: S.Brockelmann. GAL, I, 153; SB, I, 187. 2 А.Ю. Крачковский. Избр. Соч., т. IV, стр . 151-154; C.Brockelmann. SB, I, P- 405; əl-Yəqubinin əsərinin Azərbaycana aid hissəsini P.K.Juze rus dilinə tərcümə etmişdir 3 T.N.Kramers. Masudi. EI, SB, 67. 4 Əl -Məsudi haqqında bax: Н.Ю.Крачковский.Избр.Соч., т. IV, стр. 171- 184; S.Brockelmann. GAL, I, 220-221.
Yüklə 2,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|