Azərbaycan VII-IX əsrləRDƏ
Yüklə 2,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
27 orada heç bir dənizlə əlaqəsi olmayan Xilat və Kəbuzan göllərinin təsvirinə qədər dağları, yolları, Araz və Kür kimi şirin sulu çayları göstərirəm" 1 .
məlumat çox müfəssəl və dürüstdür: bu məlumata etibar etmək olar. Buna görə də iqtisadi məsələlərin tədqiqində ibn Havqəl və əl- İstəxrinin əsərləri başlıca mənbə olacaqdır. Şəmsəddin Əbu Abdullah Məhəmməd ibn Əbu Bəkr əl- Müqəddəsi (946-947- 1000-ci illər) 2 özünün "Əhsən ət-təqasim fı mərifət əl-əqalim" ("İqlimləri dərk etmək üçün ən yaxşı bölgü") əsərində əl-İstəxri və ibn Havqəlin materiallarına əlavə olaraq Azərbaycan tarixi haqqında bir çox qiymətli məlumat verir. İ.Y.Kraçkovski qeyd edir ki, əl-Müqəddəsi "ətraflı düşünülmüş və metodik işi ilə fərqlənir" 3 . Əl-Müqəddəsi oxucuya müraciətlə yazır: "Bil ki, mən bu kitabı möhkəm bünövrə üzərində yazıb ona davamlı dayaqlar vermişəm. İmkanım daxilində həqiqəti yazmağa çalışmışam, ağıllı adamların biliyindən kömək istəmiş və Allahtaalaya yalvarmışam ki, səhv və nöqsanları məndən uzaq etsin, məni ümid və təvəkkülə yaxınlaşdırsın. Bu kitabın ən möhkəm istinadı mötəbər əsası mənim görüb dərk etdiklərim və öyrənib yaz- dıqlarımdır" 4 . Əl-Müqəddəsidə rustak və şəhərlərin sayı haqqında məlumata rast gəlirik ki, başqa coğrafiyaşünasların əsərlərində belə məlumat yoxdur. Əl-Müqəddəsi Azərbaycanı təsvir edərkən şəhərlərin topoqrafıyası, salınma tarixi, əhalisi, dili, dini, mədəniyyəti, məişəti, adətləri sənətkarlığı, ixracat və idxalat malları, suvarma, kənd təsərrüfatı bitkiləri, yerli çəki və ölçü vahidləri, vergilər və nəhayət, 1 İbn Havqəl, BGA, II, 8. 2 Al-Muqaddasi. Ahsan at-taqasim, Fi ma'rifatal aqalim. BGA, II (sonrakı səhifələrdə bu mənbə əl-Müqəddəsi göstəriləcəkdir) onun haqqında bax: C.Brockelmann, GAL, I, 230: SB, S.411. 3 И.Ю.Крачковский. Избр. Соч.,т. IV, стр. 4 Əl-Müqəddəsi. III, 3. 28 yol marşrutları haqqında məlumat verir. Beləliklə, X əsr ərəb coğrafiyaşünasının klassik inkişaf dövrünü tamamlayan əl- Müqəddəsinin əsəri Azərbaycanın, həmçinin Abbasilər xilafətinin tərkibinə daxil olan bir çox başqa ölkələrin iqtisadi tarixinə dair qiymətli mənbədir. Azərbaycan haqqında məlumat verən orta əsrlər ərəb coğrafiyaşünaslarından biri də Əbu Bəkr Əhməd ibn Məhəmməd ibn İshaq ibn əl-Fəqih əl-Həmədanidir (902-903-cü illərə yaxın yazmışdır) 1 . Onun "Kitab əl-buldan" ("Ölkələr haqqında kitab"), yaxud "Kitab əxbar əl-buldan" ("Ölkələr haqqında hekayələr kitabı") adlı böyük coğrafı külliyyatında hər cür elmi tənqiddən uzaq hekayələr toplanmışdır ki, bunlarda azacıq da olsa coğrafiyaya, yaxud coğrafi adlar məsələsinə toxunulur. Ibn əl-Fəqihin bir növ kompilyativ coğrafi müntəxəbat xarakterli əsəri demək olar ki, başdan-ayağa digər yazılı mənbələr (əl-Mədaini, əl-Bəlazuri, əl-Yəqubi, ibn Xordadbeh və başqaları) əsasında tərtib edilmişdir. Əl-Fəqihin verdiyi məlumat, qismən də şifahi rəvayətlərə 2 - hadisələrə, əfsanələrə və i.a. əsaslanır. İbn Xordadbeh kimi ibn əl-Fəqih də Azərbaycanın bəzi şəhərlərinin cografı təsvirini verərkən Afşinin xürrəmilərlə etdiyi müharibələr dovründə gördüyü tikinti işlərindən də qısaca danışır. Xəlifə Mütədidinin hakimiyyəti dövründə (892-902) yaşamış Əbu Əli Əhməd ibn Rusta (IX əsrin sonu - X əsrin əvvəlləri) böyük bir ensiklopedik əsərin müəllifidir: bu əsərin bizə yalnız yeddinci hissəsi olan "Kitab əl-əlak ən-nəfisə" ("Qiymətli sərvətlər kitabı") gəlib çatmışdır. İbn Rusta əsərinin coğrafıyaya dair bölməsində 1 Kitab al-Buldan, BGA, V. İbn əl-Fəqih haqqında b a x: И.Ю.Крачковский. Избр. Соч., т. IV, cтр. 124-127; В.Р.Розен. Рецензия на издание де Гуе, стр. 239-248; А.З.Валидов. Мешхедская рукопмсь Ибн ал- Факихас, стр. 237-248; А.П.Ковалевский. Книга Ахмада ибн Фадлана, стр. 9- 117; C.Brockelmann. GAL, I. 2 Kitab al a'Iaq annafisa, BGA, VII. İbn Rusta haqqında b a x: И.Ю.Крачковский. Избр. cоч., т. IV, стр. 159-160; C. von Arendonk. Ibn Rosteh. El. II, 435; C.Brockelmann. GAL, I, 227; SB, 1,406. 29 Məkkə və Mədinənin, sonra digər ölkələrin – əvvəlcə "İslam aləminin", sonra isə bütün qalan yerlərin təsvirini verir. İbn Rustanın əsəri başdan-ayağa yazılı mənbələrə - ərəb səyyahlarının və öz müasiri olan alimlərin əsərlərinə əsaslanır. Buna görə də ibn Rustanm Azərbaycan və Arran haqqındakı məlumatı başqa mənbələrdən bizə məlum olan materialın təkrarıdır, odur ki, onun bütün yazdıqlarını kütləvi ədəbiyyat tipinə aid etmək olar. Arami Əbü-1-Fərəc Kudama ibn Cəfər əl-Katib əl-Bağdadi (922-948-ci illər arasında vəfat etmişdir) 1 ibn əl-Furatın vəzirliyi dövründə nəzarət idarəsinin müdiri ("sahib məclis əz-ziməm"), ömrünün sonlarında isə "sahib əl-bərid" - poçtun müdiri olmuşdur. "Kitab əl-xərac və sənət əl-kitabə" ("Xərac və katiblik sənəti haqqında kitab") əsərində Xilafətin bütün vilayətlərindən, o cümlədən də Azərbaycan və Arrandan gələn vergilər haqqında məlumat vardır. Bundan başqa, həmin əsərdə poçt marşrutları göstərilir, poçt xidmətinin təşkili haqqında məlumat və Azərbaycanın iqtisadi coğrafıyasına dair materiallar verilir. Kudama vergi məsələlərinə xüsusi fikir verərək, Xilafətin ayrı-ayrı vilayətlərində vergilərin bölüşdürülməsi və yığılması sistemini ətraflı təsvir edir, hər bir əyalətdən yığılan verginin dürüst məbləğini göstərir. "Kitab əl-xərac" Xilafət divanlarının sənədlərinə əsaslanır. Kudama ibn Xordadbehin əsərindən istifadə etdiyi materiala xeyli əlavələr etmişdir ki, bu da hər iki mənbədə verilən materialları tutuşdurmağa və bunlardakı rəqəmləri dəqiqləşdirməyə imkan verir. İbn Xordadbehin, əl-Yəqubinin, ibn əl-Fəqihin, ibn Rustanın və Kudamanın verdiyi məlumatlar bir sıra hallarda digər mənbələrdəki materialları təkrar etsə də, onları tamamlayır, yaxud əlavə yeni məlumatla zənginləşdirir. Bu əsərlərdəki məlumatlarda 1 Kitab al-harag, BGA, VI. Kudama haqqında b a x: И.Ю.Крачковский. Избр. Соч., т. IV, стр. 160-162; Kudama ibn Cəfərm "Bəlağət" əsəri, səh. 373- 387; C.Brockelmann. Kudama, EI, II, 1158; GAL, I, 228; SB, I, 406-407. Yüklə 2,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|