Azərbaycan VII-IX əsrləRDƏ
Yüklə 2,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
12 Beləliklə, təsdiq olunur ki, iki Moisey olmuşdur. Mxitar Qoş yazır ki, "Tarix"in müəllifi Moisey Dasxuranlıdır və o, "alban sülaləsi haqqında mükəmməl (kursiv bizimdir - Z.B.) hesabat yazmışdır" 1 . Kirakos Qandzaketsi Moisey Kalankatuklunu X əsr müəllifi hesab edir 2 . Görünür ki, N.Akinyan son məlumata əsaslanaraq bu nəticəyə gəlmişdir ki, "Tarix"in müəllifi yalnız bir Moisey olmuşdur. Lakin hansı Moisey? O yazır ki, "XII və XIII əsrlərdə tarix oxucuları bu naməlum müəllifin kim olduğunu bilmək istədikdə, təbii olaraq, belə bir nəticəyə gəlirdilər ki, alban tarixçisi yalnız Albaniya katolikosudur. Əgər belədirsə, onda həmin tarixçi sonuncu katolikos "Moisey ola bilər" ("Tarix"in sonuna bax) 3 .
Kalankatukdakı Moisey monastırının adından götürülmüşdür. Dasxuran isə onun doğma kəndidir. Beləliklə, biz belə bir nəticəyə gələ bilərik ki, Moisey Kalankatuklu və Moisey Dasxuranlı eyni bir adamdır"
4 . Lakin sonralar Ç.Dovsett Dasxuranlı təxəllüsünə üstünlük üstünlük verir 5 . T.İ.Ter-Qriqoryan bu fikirdədir ki, "Tarix"in müəllifi ikidir: biri VII əsrə qədər baş vermiş hadisələri təsvir edən, daha doğrusu, Tarix"in ilk iki hissəsinin müəllifi olan Moisey Kalankatuklu, biri də ona üçüncü hissəni əlavə edən Moisey Dasxuranlı 6 ".
etdikləri kimi eyni bir Moisey (Kalankatuklu - Dasxurantlı) tərəfindən tərtib edildiyi, yaxud Moisey adlı iki başqa-başqa müəllif olduğu məsələsindən bəhs edərək yazır ki, gətirilən dəlillər 1 Мхитар Гош. Албанская хроника, стр. 8; C.J.F.Dowsett. The Albanian Chronicle of Mkhitar Gosh. BSOAS, XXl/3, 1958, p. 476. 2 К.Гандзакеци. История, стр.15."Çox qəribədir ki,Vanakanın şagirdi K.Qandzaketsi Dasxurantlının adını çəkmir. O, ümumiyyətlə, ad çəkmir, sadəcə olaraq "Ağvan tarixi"ni yazan adam" deyir. 3 N.Akinyan. Sitat gətirilən əsəri, səh. 30. 4 C.J.F.Dowsett. The Albanian Chronicle of Mkhitar Gosh. BSOAS, XXI/3, 1958, p. 476. 5 History, p.XIX. 6 T.İ.Ter-Qriqoryan. Sitat gətirilən əsəri, vər. 91. 13 həqiqətdən uzaqdır, çünki bu vaxta qədər "Tarix"in tədqiqatçılarından heç biri əsərin əvvəlinə yaxşı diqqət yetirməmişlər. Halbuki əsərin əvvəli onun müəlliflərinin adını dəqiq göstərir 1 . Z.İ.Yampolski "Tarix"in VII əsrədək məlumat olan hissəsinə istinad edir və deyir ki, həmin hissədə hadisələrin şahidi olan adamın belə bir qeydi vardır. "Bu sözləri yazan mən, Adrian siz oxuculardan xahiş edirəm ki, mən həqiri xatırlayasınız” 2 . Z.İ.Yampolskinin fıkrincə, yazının üzünü köçürən adam "Tarix"in ilk fəsillərindən birinə Adrianın sözlərini heç cür artıra bilməzdi: deməli, Adrian "Tarix"in ən mötəbər müəlliflərindən biridir 3 . Z.İ.Yampolski öz nəticəsini əsaslandırmaq üçün Adrianın özü haqqında danışdığı hissədən yuxarıda gətirdiyimiz ifadəni xatırladır: "Kalankatuk kəndi həmin Uti vilayətindədir ki, mən özüm də oradanam"(и нмин йУти гавари йорме ев ес) və sonra da "bizim Albaniya ölkəsində" 4 .
sübutlara ehtiyacı vardır, çünki "bu sözləri yazan Adrian" yalnız əsərin üzünü köçürmüş, daha doğrusu, surətçıxaran olmuşdur. Surətçıxaranın öz adını əlyazmasma əlavə etməsi adi bir haldır və əlbəttə, buradan belə bir nəticə çıxarmaq olmaz ki, o, mütləq müəllif olmalıdır. Bizə belə gəlir ki, "Tarix"in müəllifi məsələsində T.İ.Ter- Qriqoryanın çıxardığı nəticələrlə razılaşmaq, başqa sözlə, "Tarix" müəllifinin iki nəfər - Moisey Kalankatuklu və Moisey Dasxuranlı olduğıınu etiraf etmək lazımdır. Bəzi tənqidçilər "Tarix" müəlliflərinin əməyini lazımınca qiymətləndirməyərək, belə hesab etmiş və edirlər ki, həmin əsər erməni dilində olan müxtəlif mənbələrdən götürülmüş uydurma məlumat və materiallar məcmusundan ibarətdir. Lakin N.Y.Marr 32 ,
Z.İ.Yampolski. Sitat gətirilən əsəri, səh. 150. 2 История Агван, стр. 98/72. 3 Z.İ.Yampolski. Sitat gətirilən əsəri, səh. 150-151. 4 История Агван, стр. 93/70. Müqayisə et. Z.İ.Yampolski. Sitat gətirilən əsəri. 14 K.Patkanov 1 , K.Şahnazaryan 2 və digər tədqiqatçılar "Tarix"in materialını gürcü və erməni dillərində yazılmış müvafıq mənbələrlə müqayisə etmək yolu ilə belə bir nəticəyə gəlmişlər ki, "Tarix" Azərbaycan tarixinə dair mühüm bir mənbədir və bu əsərdə şərh edilən hadisələr tamamilə səhih və mötəbərdir. Bizim tədqiqatımız üçün "Tarix"in ikinci və üçüncü hissələri maraqlıdır. Burada M.Kalankatuklu VII-IX əsrlərdə Azərbaycanın iqtisadi və siyasi vəziyyəti haqqında zəngin material verir. İkinci hissədə Mehranilər sülaləsinin Arranda meydana gəlməsi, knyaz Cavanşirin fəaliyyətini əks etdirən VII əsr hadisələri haqqındakı məlumat qiymətlidir. "Tarix"in 23 fəsildən ibarət olan üçüncü hissəsi alban və qriqoryan kilsələrinin qarşılıqlı münasibətlərinə həsr edilmişdir; burada həmin kilsələrin əsrlərlə davam etmiş mübarizəsini əks etdirən alban kilsə yığıncaqlarının qanun və qərarlarına dair material verilir. "Tarix"in rusca tərcüməsinə daxil olmayıb bir çox tədqiqatçılara tanış olmayan bir parça xüsusilə maraqlıdır. Hələ T.İ.Ter-Qriqoryan yazmışdı ki, çatışmayan vərəqlərin "Tarix"in nəşr olunan mətnlərinə daxil edilməsi Dasxuranlının xronologiyasında olub bu vaxtadək izah edilməmiş uyğunsuzluqları aradan qaldırır 3 . Ç.Dovsett də bu cəhətə diqqət yetirmiş və haqlı olaraq göstərmişdir ki, çatışmayan bu parçanın əhəmiyyətini bütün alimlər etiraf etməlidirlər 4 . Həmin buraxılmış parçada bu vaxtadək mənşəyi aydın olmayan alban knyazı Səhl ibn Sumbatın genealogiyası verilir; bu parça, həmçinin Babəkin ərəb və Bizans mənbələrində göstərilən əsiralınma tarixini təsdiq edir. Beyləqanlılar (pavlikianlar) haqqında olan materiallar bizi vadar edir ki, pavlikianlar hərəkatı məsələsini, habelə Arranda hakimiyyəti ələ keçirməzdən qabaq knyaz Yesai Əbu 1 Y.Mapp. Rus sözü "salo" haqqında, səh. 70-72. 2 Предисловие к "Истории Агван". 3 K.Şaxnazaryan. M.Kalankatuklunun "Ağvan tarixi"nə müqəddimə. Paris, 1860 (erməni dilində). 4 C.J.F.Dowsett. A.Neglested Passage..., p. 468. Yüklə 2,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|