Azərbaycan VII-IX əsrləRDƏ
Yüklə 2,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
9 idi; bu vəziyyət Ermənistanın 25 katolikosunun hakimiyyəti ərzində, ta baş yepiskop Avraamadək [davam etmişdir] 1 . Bu parça (əlavə izahatla birlikdə) "Ağvan tarixi"ndə (1, 9 və 11, 48) verilmişdir: lakin bütün bunlar "Ağvan tarixi"nə əlavə edilmiş uydurma və qondarmadan başqa bir şey deyildir. Ananiya "Tarix"in mətnində oxumamışdı ki, (II, 47) 2 "Albaniya taxt-tacı ermənilərinkindən qabaq təsis edilmişdi və bizimlə [ermənilərlə] həmfikir idi". Sonralar "Ağvan tarixi"nin adı, Uxtanesin X əsrin sonlarında tərtib edilən "Gürcülərlə ermənilər arasında kilsə əlaqələrinin kəsilməsi tarixi" 3 əsərində çəkilir. Bu əsərdə həqiqətən mətnlər uyğun gəlir. Uxtanes 60-cı fəsildə yazır ki, öz mətnini o, "başqa bir tarixdən (йайлме патмут'ене)" götürmüşdür, həm də Uxtanesin mətni "Ağvan tarixi"nin 47-ci fəslinin II hissəsi ilə 4 kəlmə-kəlmə düz gəlir: burasını da qeyd etmək lazımdır ki, "Ağvan tarixi"ndə Avraamın məktubunun təkcə şərhi verildiyi halda, Uxtanes həmin məktubu daha tam şəkildə sitat gətirir [70-ci fəsil] 5 . Bu isə yalnız onu göstərir ki, Uxtanes eyni mənbədən daha tam şəkildə istifadə etmişdir. Uxtanesin 65-ci fəsildə 6 qeyd etdiyi bəzi təfərrüatlar "Alban tarixi"ndən "и патмут'ене ивреанц (daha düzgünü агуаниц)", yaxud "alban tarixçilərindən (патмаграцн агуаниц)" 7 götürülmüşdür. Çox ehtimal ki, bu təfərrüat "Ağvan tarixi"nin II hissəsinin 48-ci fəslindən deyil, I hissəsinin 6-cı fəslindən götürülmüşdür. Yenə də aydın olur 1 Степаннос Орбелиан. Патмут'ивн Сисакан, стр. 279; Histoire de la Siounie..., p. 161. 2 История Агван, стр. 216-217/174. 3 Ухтанес. История отделения…, II, стр. 122; Deux historiens Armeniens..., p. 338. 4 Yenə orada. 5 История Агван, стр. 216-217/174. 6
7 Uxtanesin bu sözündən görünür ki, "Ağvan tarixi" tək bir müəllif tərəfındən tərtib edilməmişdir. Sonralar bu barədə ətraflı danışılacaqdır. 10 ki, Uxtanes də, Moisey Kalankatuklu da eyni bir mənbədən istifadə etmişlər. XIII əsr müəllifi Stepannos Orbelianın əsərinin 25 və 26-cı fəsillərində "Ağvan tarixi"ndən danışması həmin tarixin müvafıq yerlərinin birbaşa öz əsərinə köçürülməsindən başqa bir şey deyildir; onun 25-ci fəsli isə tamamilə "Ağvan tarixi"nin "orta (ikinci) hissəsini" xatırladır. 1 "Ağvan tarixi"nin tərtib edildiyi təxmini vaxtı göstərən ilk tarixçi Mxitar Anetsi 2 olmuşdur. O, "Ağvan tarixi"nin Sebeosla (VII əsr) Gevond (VIII əsr) arasında yazıldığını qeyd edir. Lakin Şapux Baqratunidən başlayaraq həmin tarixin Sebeosdan da qabaq olduğunu göstərirlər. Lakin "Ağvan tarixi" öz məzmununa görə orta əsr mənbələri sırasında başqa bir mövqe tutmalıdır. Bir qayda olaraq, "Ağvan tarixi"nin müəllifliyi iki Moiseyə Kalankatuklu və Moisey Dasxuranlıya isnad edilir. Lakin indiyədək bu məsələ qəti həll edilməmişdir; çünki həmin "Tarix"in müəllifinin, yaxud müəlliflərinin adı barəsində bir söz deyən olmamış, bu haqdakı mülahizələr isə son dərəcə ziddiyyətli olmuşdur. Bu barədə deyilən fıkirlər əsas etibarilə salnamənin öz mətninə əsaslanır; orada deyilir: "Kalankatuk kəndi həmin Uti vilayətindədir ki, mən özüm də oradanam”. 3
"Kalankatuklu" təxəllüsü salnamənin mətninin yanlış şərh edilməsi nəticəsində sonrakı müəlliflər tərəfindən uydurulmuşdur, odur ki, A.J.Manandyan müəllifi 'Utili Moisey" deyə adlandırır 4 riayət edən M.Abeqyan belə güman edir ki, salnamənin müəllifı "özünün yazdığı kimi, Uti vilayətindəki Kalankatuk kəndindən olan" 5 olan"
5 Moiseydir. 1 Степаннос Орбелиан. (Т ИФЛИС , XXV, стр. 90-100): "Агуаниц Патмут’эани и мижин хатори". Histoire de la Siounie..., p. 63. 2 Мхит’арай Анецвой патмут’ивн, изд. К.П.Патканова СПБ., 1879, стр. 15. 3 История Агван, стр. 106/84 4 H.Manandean. Beitrage zur albanischen Geschichte. Leipzig, 1897, p. 22. 5 М. Абегян. История древнеармянской литературы, стр. 521 11 İlk dəfə Kalankatuklunu (Aqvanits) "Tarix"in müəllifi adlandıran Mxitar Ayrivantsi 1 olmuşdur. Həm Mxitar, həm də ondan sonra gələn müəlliflər Kalankatuklunu "Tarix"in hər üç hissəsinin müəllifi hesab edirlər. Bu cəhətə diqqət yetirən K.Patkanov yazır ki, "əgər erməni müəlliflərindən biri "Alban tarixi"nin iki kitabdan ibarət olduğunu demiş olsaydı, mən onun müəllifinin VII əsr tarixçisi olduğunu qəbul edərdim, çünki "Tarix"in üçüncü hissəsi, şübhəsiz, X əsrin əsəridir" 2 .
olan bir şəxsin dilindən nəql edilir ki, bu da Matenadaranın 667 (1855) nömrəli əlyazmasının sonundakı əlavədən aydın görünür: "Bu tarix erməni təqviminin 74-cü ilində (eramızın 625-ci ili), vardapet Moisey Kalankatuklu tərəfindən yazılmış "Ağvan tarixi" adlanan surətdən köçürülmüşdür" 3 . Lakin buna baxmayaraq, Z.İ.Yampolski haqlı olaraq göstərir ki, həmin qeyd "Moisey Kalankatuklu adının səhih məlum olduğu" haqqında şübhəni də əsla aradan qaldırmır 4 . "Tarix"in ən qədim əlyazması 1279-cu ilə aiddir 5 . Buna görə də də onun müəllifinin - VII əsr hadisələrinin şahidi olan Moisey Kalankatuklu adının səhihliyi yalnız Mxitar Ayrivantsinin şəhadətinə əsaslanır. Həmin adamın əsil adı isə bizə məlum deyildir. "Tarix"in ikinci müəllifi və Moisey Kalankatuklu davamçısı olan adamın da adı yenə Moisey olaraq göstərilir. Mxitar Qoşun (Kirakos Qandzaketsinin müəllimi) şagirdi vardapet Vanakan bu ikinci Moiseyin təxəllüsü məsələsini aydınlaşdırır. O, "Ağvan tarixçisi kimdir?" - sualına özü cavab verib deyir: "Moiseydir, özü də Dasxurranlı kəndindəndir 6 . 1 Мхит‘арай Айриванецвой Патмут'ивн Хайоц, изд. Эммина, М., 1860, стр. 23, 57; Histoire chronologique par Mkhithar d'Alrivank, p. 25. 88. 2 K.P.Patkanovun "Ağvan tarixi"nə müqəddiməsi, səh. VII-IX. 3 Bu deyilənlər X əsr hadisələri şərh edilən mətnə də aiddir. 4 И.Ямпольский. К изучению Летописи Кавказской Албании, стр. 150. 5 K.P.Patkanov. Sitat gətirilən əsəri, səh. IV. 6 Г.Алишан. Хайапатум, патмут'ивн хайоц, стр. 175; Т.И.Тер-Григорян. К вопросы об "Истории страны Албанской Моисея Каганкатваци", л. 90. Yüklə 2,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|