Azərbaycan VII-IX əsrləRDƏ
Yüklə 2,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
15 Musanın mübarizə etdiyi üsyan və basqınlar məsələsini yenidən nəzərdən keçirək 1 . Qeyd etmək lazımdır ki, Ç.Dovsett tərəfindən nəşr edilmiş "Tarix" K.Patkanovun nəşrindən əsaslı surətdə fərqlənir. K.Patkanov J.Şaxatuniyə məxsus təkcə bir əlyazmasının surətindən köçürülmüş materialdan istifadə edərək "Tarix"i rus dilinə tərcümə etmişdir. Ç.Dovsett isə "Tarix"i ingilis dilinə tərcümə edərkən dünyanın kitab saxlanılan müxtəlif yerlərində və xüsusi kitabxanalarda olan, demək olar ki, bütün əlyazmalarını (40-a yaxın), həmçinin nəşr olunmuş mətnləri bir-biri ilə tutuşdurmuşdur. Buna görə də, nə qədər ki, "Tarix"in tənqidi mətninin rus dilinə tərcüməsi çap olunmayıb, ən yaxşısı, tədqiqat üçün Ç.Dovsettin nəşrindən istifadə etməkdir. Tədqiqatımızda istifadə etdiyimiz eyni dərəcədə mühüm mənbələrdən biri də Sebeosun "İmperator İraklın tarixi"dir 2 . Bu
əsərdə Sebeosun şərhinin əsasını ərəb istilalarının şahidi olmuş adamların dilindən şərh edilən hadisələr təşkil edir; Sebeos VII əsrin birinci yarısında baş vermiş hadisələri təsvir edərkən yazır: "Biz bütün bunları taciklərin (ərəblərin) əsir apardıqları adamlardan eşitmişik. Bunların hamısını onlar bir şahid kimi özləri danışırdılar" 3 . Sebeos öz əsərində Sasanilər tarixinin qısa xülasəsini verir. Sebeos imperator İraklın Azərbaycan ərazisinə hərbi səfərlərinə xüsusi diqqət yetirmiş, ərəblər tərəfindən istila olunmuş Zaqafqaziya ölkələrində islam dininin yayılması məsələsinə də çox yer vermişdir. Sebeos öz "Tarixi"nin eramızın 661-ci ilində, xəlifə Müaviyənin hakimiyyət başına gəlməsi ilə əlaqədar olan hadisələrin təsviri ilə qurtarır. 1 Z.M.Bünyadov. Bir daha Moisey Kalankatuklunun "Ağvan tarixi"nin nəşr olunmamış səhifələri haqqında, səh. 3-9. 2 К.П.Патканов. Библиографический очерк армянской исторической литературы. СПб., 1880, стр. 36-38. 3 История императора Иракла, стр. 122. 16 Gevondun "Xəlifələr tarixi" 1 əsəri də bizim tədqiqatımız üçün çox faydalı olmuşdur. Bu əsər müəllifin özünün bilavasitə şahidi və müasiri olduğu VIII əsrin son rübündəki hadisələrinin şərhi ilə bitir. Gevondun bütün "Tarix"i təxminən 127 il ərzində: Müaviyənin xəlifəliyə başlamasından (661) katolikos Stepannosun seçildiyi ilədək (788) olan dövrdə Zaqafqaziyada baş vermiş hadisələri əhatə edir. Bu əsərdə Gevond ərəblərin yalnız talan məqsədilə və islamı yaymaq üçün Azərbaycan və Ermənistana ilk hücumlarından danışır; daha sonra ərəblərin albanları, erməniləri və Qafqazın digər xalqlarını özlərinə tabe etmələrindən, onların ermənilər, yunanlar xəzərlərlə etdikləri müharibələrdən bəhs edir. "Tarix"in bu hissəsində Gevondun verdiyi məlumat xüsusilə maraqlıdır; çünki burada o, xəzərlər haqqında başqa mənbələrdən bizə məlum olmayan tarixi təfsilatlardan xəbər verir 2 . Gevond öz "Tarixi"ndə Zaqafqaziya xalqları barəsində ərəblərin yeritdikləri siyasəti izah edir, öz ağalıqlarını möhkəmləndirmək üçün ərəblərin dağılmış şəhərləri bərpa etmələrindən, yeni qala divarları tikmələrindən, dayaq məntəqələri yaratmalarından, yeni şəhərlər salmalarından, ərəblər zamanında ticarətin tərəqqisindən danışır. Gevondun "Tarix"i VII- VIII əsrlərdə Zaqafqaziya, Bizans və Xəzər xaqanlığının iqtisadi vəziyyətini öyrənənlər üçün də maraqlıdır. Bu "Tarix"də bütün hadisələr xəlifələrdən Əbu Bəkr, Ömər və Osmanın fəaliyyəti ilə əlaqədar surətdə şərh olunur. Azərbaycanda baş vermiş tarixi hadisələrin izahı Gevondun vəzifəsinə bilavasitə aid olmasa da, Gevond həmin hadisələrdən kənarda qalmır. "Tarix"də Azərbaycan ərazisinə xəzərlərin dağıdıcı qəfıl hücumlarından parlaq səhnələr təsvir edilir. Katolikos VI İohan Drasxanakertlinin (897-925) "Ermənistan tarixi"ndə Ermənistanda Sacilər sülaləsi nümayəndələrinin fəaliyyəti 1 K.П.Патканов. Библиографический очерк армянской исторической литературы. СПб., 1880, стр. 33-34. 2 К.П.Патканов. Предисловие к "Истории халифов вардапета Гевонда”. СПб., 1882, стр. VII; yenə onun: Библиографический очерк…, стр. 34 17 haqqında geniş məlumat vardır. Təsvir etdiyi hadisələrin demək olar ki, hamısının iştirakçısı olan katolikos VI İohan Sacilərin Ermənistan səfərlərindən, yerli hakimlərlə, xüsusilə Baqratilərlə onların siyasi əlaqələrindən ətraflı danışır 1 . X əsr müəllifi Foma Artsruninin "Artsruni xanədanının tarixi” 2 əsərində bizi "Sanarlar arasında nələr baş verdiyi haqqında" 10-cu fəsil maraqlandırır. Sanar tayfaları hələ IX əsrdə Arranın şimal hissəsində qəbilə icmaları şəklində yaşayırdılar: heç bir yadelli hakimiyyət tanımır, Buğanın komandası altında olan ərəb qoşunlarına qarşı rəşadətlə vuruşurdular. Adı çəkilən fəsildə Beyləqan hakimi knyaz Yesai Əbu Musa ilə xilafətdən ayrılmış Azərbaycan və Gürcüstanı itaət altına almağa cəhd edən Buğa arasında baş vermiş saysız-hesabsız vuruşmalar təsvir olunur. Sacilər dövlətinin tarixini və onlann Ermənistanda yeritdiyi siyasəti öyrənmək üçün Stepannos Taronskinin (Asogikin) "Ümumi tarix" 3
əsərdə Baqratilər xanədanının 885-ci ildən 1004-cü ilədək 119 illik tarixi, daha doğrusu, bu sülalənin yeddi nümayəndəsinin hakimiyyət dövrü təsvir olunur. Yusif ibn Əbu Sacın Ermənistan səfərləri, Ermənistan, Gürcüstan və Arran ərazilərində müxtəlif sülalələrə qarşı onun mübarizəsi ətraflı şərh edilir. Bu göstərilən mənbələrdən əlavə, Babəkin rəhbərliyi ilə Azərbaycan xürrəmilərinin üsyanına aid məsələlərin, habelə Şimali Azərbaycana aid bəzi sosial-iqtisadi məlumatın tədqiqində Vardanın 1 Histoire d'Armenie par le patriarche Jean VI dit Jean Catholios..., Paris, 1841; К.П.Патканов. Библиографический очерк армянской исторической литературы. СПб., 1880, стр. 35; M.X.Şərifli. Sacilər dövləti, səh. 23. 2 Th. Ardzrouni. X-e S. Histoire des Ardzrouni, tr. par M.Brosset Collection Historiens Armeniens, t. I, St.-P., 1874 (sonrakı səhifələrdə bu mənbə Arstruni göstəriləcəkdir). K.P.Patkanov. Sitat gətirilən əsəri, səh. 35-36. 3 Степаннос Таронский (Acoruk). Всеобщая история. Ermənicədən N.Emin tərcümə etmişdir. M., 1864; К.П.Патканов. Sitat gətirilən əsəri, səh. 37- 38.
Yüklə 2,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|