Azərbaycan VII-IX əsrləRDƏ
Yüklə 2,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
30 yalnız yaşayış məntəqələri arasındakı məsafələrdə, həmçinin digər kiçik təfərrüatlarda müxtəliflik nəzərə çarpır. Əbu Əli Əhməd ibn Məhəmməd ibn Miskəveyhin (1030-cu ildə vəfat etmişdir) 1 "Kitab təcarib al-üməm" ("Xalqların təcrübəsi haqqında kitab") adlı çox böyük əsərində biz xürrəmilərin üsyanı haqqındakı məlumatdan istifadə etmişik ki, bu da ət-Təbərinin əsərindən köçürülərək tərtib edilmişdir. İbn Miskəveyhin əsərində 300(912-913)-cü illərdən sonrakı hadisələrin təsviri, daha doğrusu, Sacilərin fəaliyyətindən söhbət gedən hissələr maraqlıdır. Həmin hadisələr haqqındakı məlumatı ibn Miskəveyh ət-Təbəridən və Aribdən götürmüş olsa da, özündən əvvəlki müəlliflərdə olmayan maraqlı məlumat da verir 2 .
movcud olmuş dövlət haqqında məlumat" əsəri Sacilər dövlətinin siyasi tarixini öyrənmək üçün maraqlı mənbədir. Bu əsərin əlyazması Britaniya muzeyində saxlanılır 3 . Bu əsərdə Sacilər haqqında digər mənbələrdə olan məlumatı tamamlayan çox maraqlı material verilməsinə baxmayaraq, vətən tarixşünaslığında bu mənbədən istifadə edilməmişdir. Məşhur ərəb coğrafıyaçısı və səyyahı Yaqut ibn Abdullah ər- Rumi əl-Həməvinin (1179-1229) "Mu'cəm əl-buldan" ("Ölkələrin 1 The conciuding Portuon of the Experiences of the Nations by Miskawaihi, arabic toxt ed. by H.F.Amedroz, v. 1, Oxford, 1920 (sonrakı səhifələrdə bu mənbə İbn Miskəveyh göstəriləcəkdir). Onun haqqında b ax: C.Brockelmann. GAL, I, 342, 518, 525; SB, I, 582; Б.Я.Шустер. Место Ибн мискавейха среди арабоязычных историков, стр. 127-138; yenə onun: Шестой том Всемирной истории. Ибн Мискавейха как источник по социалбном отношениям в позднем халифате, стр. 82-88. 2 Kitab tagarib al-uman. Ed. M.J. de Goeje. FCA, t. II, Lugbun Batavorum, 1871. 3 Ms. Or. 3685 in British Museum, Bax: Ch. Ricu Supplement to the catalogue of the Arabic Manusarits. London, 1894, № 461 (fol. 25a-29 a). 31 əlifba sırası ilə siyahısı") adlı çox böyük coğrafi lüğəti Azərbaycan və Arranı öyrənmək üçün son dərəcə mühüm mənbədir 1 . "Mu'cəm əl-buldan" böyük kompilyativ əsərdir. Burada çoxu bizə gəlib çatmayan yüzdən artıq ilk mənbədən istifadə edilmişdir. Yaqut Azərbaycan və Arran tarixinə dair məlumatında əl-İstəxri ibn əl-Fəqih və bir çox başqa müəlliflərin əsərlərindən material verir. Özü də demək olar ki, hər yerdə hansı mənbədən istifadə etdiyini göstərir və başqa əsərlərdən götürdüyü materialı öz səyahətləri zamanı topladığı məlumatla tamamlayır. O öz materialını müvafiq ölkə, vilayət, şəhər və kəndlərin adlarına uyğun əlifba sırası ilə sistemə salmışdır. Yaqutun lüğətinin xüsusiyyəti burasındadır ki, müntəzəm olaraq, gətirdiyi coğrafı adların dürüst tələffüzünü müəyyən edir və beləliklə, toponimika cəhətdən düzgün nəticələr çıxarmağa imkan verir. Yaqut şəhərləri və yaşayış məntəqələrini təsvir edərkən bunların görməli yerlərini saymaqdan əlavə, həmin yerlərdən çıxmış görkəmli şəxsiyyətlərin tərcümeyi-halı haqqında da məlumat verir. Əbu Yusif Yəqub əl-Kufinin (731-798) müsəlman hüququ haqqındakı "Kitab əl-xərac" ("Xərac haqqında kitab") əsəri Azərbaycanın və Xilafətdəki digər vilayətlərin tədqiq etdiyimiz dövr tarixi üçün xüsusilə qiymətlidir 2 . Xəlifə Harun ər-Rəşidin hakimiyyəti zamanı (786-809) Bağdadda qazılıq edən Əbu Yusif xərac və onun yığılması haqqında, dövlət torpaqlarında və xüsusi şəxslərə məxsus torpaqlarda kəndlilərin feodal istismarımn növləri və formaları və i.a. haqqında xəlifə üçün çox mühüm və qiymətli məlumat verən bir əsər tərtib etmişdir 3 . 1 Mugam al-buldan. Jacuts geographicshes worterbuch. V nəşr. F.Wustenfeld, 6 Bde. Leipzig. 1866-1873 (sonrakı səhifələrdə bu mənbə Yaqut göstəriləcəkdir). Onun haqqında bax: C.Brockelmann. GAL, I, 479-480; SB, I, 1880; О.И.Сенковский.Некоторые сомнения касателбно истории Грузии, стр. 191; И.Ю.Крачковский. Избр. соч., т. IV, стр. 370. 2 C.Brockelmann. GAL, I, 171; SB, I, 283. 3 Э.Т.Сихарулидзе."Китаб ал - Харадж" Абу Йусуфа Йакуба как источник по истории феодальных отношений в халифате. Автореферат дисс.
32 "Kitab əl-xərac" elə bir mənbədir ki, Xilafətin VII-VIII əsrlər tarixini tədqiq edərkən onsuz keçinmək olmaz. Əbu Yusifin əsərində vergi və əhalinin natural mükəlləfıyyəti sistemi həyata keçiriləndə istilaçı ərəblərin öz mənafelərini necə güddüklərindən çoxlu məlumat verilir.
Ərəblərin Azərbaycanda yeritdikləri inzibati siyasət və idarə sistemi məsələlərini təsdiq edərkən ibn Xəldunun "Kitab əl-ibar və divan əl-mübtəda" əsərində qiymətli materiala rast gəldik. Ərəblərin vergi siyasəti və torpaq münasibətləri haqqında Məkrizinin “əl- Məvaid və-l-i’tibar bi zikr əl-xitab və-l-asar", əl-Kəlkəşən-dinin "Sübh əl-ə'şa fı sina, at al-inşa" əsərində, ət-Tənuhinin "əl-Fərəc bə'd əş-şiddə" və "Kitab nişvar əl-mühadərə" əsərlərində, əs-Samaninin "Kitab əl-ənsab", ibn əl-Cauzinin "Kitab əl-müntəzəm", əl- Mavərdinin "əl-Əhkam əs-sultaniyyə", əl-Cəhşiyarinin "Kitab əl- yüzara və-1-küttab" əsərində də və i.a. məlumat vardır 1 .
əhəmiyyəti olan çoxlu digər materialdan da istifadə edilmişdir; çünki həmin materialda, başlıca mənbələrdə olmayıb diqqəti cəlb edən bu və ya digər təfərrüat vardır. Azərbaycanın VII-IX əsrlər tarixi hələ yazılmamışdır. Lakin bu heç də o demək deyildir ki, tarixçilər Azərbaycanın həmin dövr tarixinin bu və ya digər aspektinin tədqiqi ilə məşğul olmamışdır. Tarixçilərin bizi maraqlandıran məsələlərə bu və ya digər dərəcədə toxunan ən mühüm tədqiqatlarının qısa xülasəsini aşağıda veririk. Ərəb istilası ərəfəsində və istila dövründə Azərbaycanın siyasi tarixini öyrənmək nöqteyi-nəzərindən N.V.Piqulevskayanın 2 tədqiqatları diqqəti cəlb edir, bu tədqiqatlar ərəb istilasınadək Azərbaycanın da inzibati bir vahid kimi daxil olduğu Sasanilər İranı Тбилиси, 1958.Bu mənbə materialları A.Y.Yakubovskinin "Об испольных арендах в Ираке в VIII B ." adlı məqaləsində təhlil olunur (CB, T . IV, 1947) 1 İstifadə etdiyimiz ərəb müəlliflərinin əsərlərinin siyahısı kitabın axırında verilmişdir. 2 H.B.Пигулевская. Византия и Иран на рубеже VI-VII веков, M.-Л., 1945; yenə onun: K вonpocy o податной реформе Хосрова Ануширвана. BDU, 1937, Ns 1. Yüklə 2,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|