Azərbaycan VII-IX əsrləRDƏ
Yüklə 2,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
24 başlayaraq Azərbaycan tarixinə dair çox mühüm mənbələrdir. Səlcuq sultanlarından Alp Arslan və Məlik şahın vəziri Nizam ül-Mülkün "Siyasətnamə" adlı siyasi traktatından 1 "bidətçilər" və xalq üsyanları haqqındakı fəsillər xüsusilə əhəmiyyətlidir: həmin fəsillər Babək və xürrəmilər haqqındakı materialı tamamlamaqla bərabər, xürrəmilərin üsyanı və onun Xilafətin digər vilayətlərinə yayılmasına dair əlavə məlumat verir. Əbu-l-Fərəc Məhəmməd ibn İshaq ən-Nədiminin (995-ci ildə vəfat etmişdir) "əl-Fihrist" 2 əsərində xürrəmilər hərəkatının meydana gəlməsi, Cavidan və Babəkin gəncliyi haqqında material vardır. Müəllif bu əsəri 987-988-ci ildə yazmağa başlamış və XI əsrin əvvəllərində bitirmişdir. İbn ən-Nədiminan bu əsəri nə məqsədlə yazdığı onun öz müqəddiməsindən aydın görünür: "Bu kitab, bütün ərəb və qeyri-ərəb xalqların ərəb dilində və hürufatında, müxtəlif elmlərə dair kitablarının siyahısı, həmin kitabların tərtibçiləri haqqında, müəlliflərinin kateqoriyası və mənşəyinə dair, təvəllüd tarixi, vəfat tarixi haqqında, ölkələrinin yeri, məziyyət və nöqsanları haqqında, icad edilmiş hər bir elmin meydana gəlməsindən bizim günlərədək, yəni hicri 377-ci ilədək məlumat verən məcmuədir" 3 .
dörd əsrinin ədəbiyyatı və elmi haqqında daim başlıca məlumat mənbəyi olaraq qalacaqdır" 4 .
haqqında məlumat yalnız ibn ən-Nədiminin əsərində mühafizə olunub saxlanmışdır, çünki ən-Nədiminin həmin məlumatı götürmüş olduğu Vaqid ibn Əmr ət-Təmiminin "Babəkin tarixi" əsəri bizə gəlib çatmamışdır. 1 Siyasətnamə. XI əsr vəziri Nizam-ül-Mülkün dövləti idarə etmək haqqında kitabı. Fars dilindən ruscaya B.N.Zaxoder tərcümə etmişdir. M., 1949. 2 İbn ən-Nədim haqqında b a x: C.Brockelmann. GAL, I, 147-148; SB, I, 207. 3 Əl-Fihrist, səh. 2; И.Ю. Крачковский. Избр. Соч., т. IV, стр. 238-240. 4 В.В.Бартольд. Мусульманский мир, стр.51. 25 Təsviri xarakter daşıyan "Kitab əl-məsalik və-1-məmalik" ("Yollar və dövlətlər haqqında kitab") adlı coğrafı əsəri bizə gəlib çatan ilk müəllif Əbü-1-Qasim Übəydullah ibn Abdullah ibn Xordadbeh (912-913-cü illərdə vəfat etmişdir) olmuşdur 1 . Xəlifə əl- Mötəsimin hakimiyyəti dövründə Cibəl əyalətinin poçt rəisi vəzifəsini tutan 2 ibn Xordadbeh o zamanın demək olar, bütün yazılı mənbələri ilə tanış olmuş və onlardan istifadə etmişdir. Əl- Müqəddəsi göstərir ki, ibn Xordadbeh "xəlifənin vəziri idi və Əmir əl-mömininin kitabxanasında saxlanılan elmi sərvətlərdən tam istifadə etmək hüququna malik idi" 3 .
xüsusilə Azərbaycanın tarixi və tarixi coğrafıyasını öyrənmək üçün çox mühüm mənbədir. Yaşayış məntəqələri arasındakı məsafələri göstərən müfəssəl yol marşrutları şəhərlər, iqtisadiyyat, kənd təsərrüfatı haqqında müxtəlif məlumat, hər cür coğrafı məlumat, Azərbaycanın inzibati bölgüsü, vergilər və i.a. haqqında məlumat - bütün bunlar ibn Xordadbehin əsərini ərəb coğrafı ədəbiyyatının elə əsərləri sırasına keçirir ki, bunlarsız orta əsrlər Xilafətinin tarixini tədqiq etmək olmaz 4 .
(təqribən 951-952-ci illər) 5 930-933-cü illərdə özünün "Kitab məsalik əl-məmalik" ("Dövlətlərin yolları haqqında kitab") əsərini tərtib 1 Kitad al masalik wal mamalik. BGA, 1889 (sonrakı səhifələrdə bu mənbə- Ibn Xordadbeh göstəriləcəkdİr). Onun haqqında b a x: И.Ю.Крачковский. Избр. Соч., т. IV, стр. 147-150; C. von Arendonk. Ibn Khorbadhben. EI, II, 442; C.Brockelmann. GAL, I, 225-226; SB, 1,404. 2 Əl-Fihrist, səh. 149. 3 Əl-Müqəddəsi, BGA, III, 362. 4 П.Г.Булгаков. "Книга путей и государств" Ибн Хордадбеха, стр.127- 136. 5 Kitab al-mamalik, BGA, I (sonrakı səhifələrdə bu mənbə əl-İstəxri göstəriləcəkdir). Qnun haqqında bax: И.Ю.Крачковский. Избр. Соч., т. IV, стр. 194-198; Hüdud əl-aləm, səh. 11-17; C.Huart. Al-Balkhi. EI, 1, 638; yenə də onun: Al-Istakhri, EI, II, 596; M.Y. de Goeje. Die Istakhri-Balkhi Frage, p. 42 və sonra C.Brockelmann. GAL, I, 229, SB, 1, 408. 26 edərək Əbu Zeyd ibn Səhl əl-Bəlxinin (850-934) "Süvar əl-Əqalim" ("İqlimlərin təsviri") əsərindən coğrafı xəritələr atlasını izahları ilə birlikdə işləyib düzəldərək, demək olar ki, bütünlüklə öz əsərinə daxil etmişdir. Əl-İstəxri Azərbaycan və Arranın sərhədləri, şəhərləri, marşrutları, məsafələri haqqında ətraflı məlumat verir, Xəzər dənizini təsvir edir. Əl-İstəxrinin əsərini onun xahişi ilə 951-ci ildə müasiri Əbu-1-Qasim ibn Havqəl onun bu əsərini yenidən işləmiş və tamamlamışdır. İbn Havqəl yazır ki, "Kitab əl-məsalik və- 1-mətnalik", yaxud "Kitab surət əl-ard" əsərini tərtib edərkən "ibn Xordadbehin, əl-Ceyhaninin kitablarından, Əbu-1-Fərəc Kudama ibn Cəfərin yaddaş kitabından ayrılmırdım. Mən Əbu İshaq və-1-Farisi (əl-İstəxri) ilə görüşdüm. Mən Azərbaycanı bu səhifədə olduğu kimi təsvir etdim, o, bunu bəyəndi, lakin əl-Cəzirəni bundan üstün tutdu. 0 (əl-İstəxri) mənə dedi: Mənim kitabımın səhv olan yerlərini düzəltməyi səndən xahiş edirəm". Mən həmin kitabda onun müəllif olduğu bir neçə xəritəni düzəltdim, lakin sonradan bu qərara gəldim ki, həmin kitabı ayrıca olaraq tərtib edim, səhvlərini düzəldim, ona izahı ilə birlikdə xəritələr daxil edim. Əbü-1-Fərəcin yaddaş kitabı hər bir cəhətdən, ümumiyyətlə, doğru və dürüst olsa da, mən ona riayət etməməyi qət etdim. Mən bu kitabımda onun həkimanə sözlərini verməli idim, lakin başqasının zəhmətinin məhsulu olan şeydən istifadə etməyi layiq bilmədim" 1 . İbn Havqəlin kitabında Azərbaycan və Arranın maraqlı coğrafi təsviri (dağları, çayları və iqlimi) verilir. Habelə əkinçilik və suvarmanın vəziyyəti, torpağın münbitliyi, bağ, otlaq və faydalı qazıntıları, ixracat və idxalat malları, yolları, bazar və karvansaraları sikkə, vergi və rüsumları və sairədən danışılır. İbn Havqəl əhalinin məişəti: yeməyi, geyimi, qonaqpərvərliyi, adamların xarakteri Azərbaycanın şəhər və kəndləri haqqında da məlumat verir. Əl- İstəxri kimi ibn Havqəl də Azərbaycan və Arranın sərhədlərinin müfəssəl təsvirini, habelə paytaxtlar və digər şəhərlər haqqında tarixi-coğrafı məlumat verir: "Mən Azərbaycanın xəritəsini verir və 1 İbnHavqəl, BGA, 11,235. Yüklə 2,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|