0f11aztitul(1-7)

46 
 
1.10. ÖZ-ÖZÜNƏ İNDUKSİYA EHQ. MAQNİT SAHƏSİNİN ENERJİSİ 
 
Ətalətlilik – cismin mühüm xassələrindən biridir. Ətalət latın sözü 
“inertis” olub fəaliyyətsizlik, tənbəllik mənasında işlənir. 
 Ətalətlilik – o deməkdir ki, cismə sürətini dəyişməsi üçün həmişə 
müəyyən zaman lazımdır. Cismə başqa cisimlər təsir etmədikdə (cismə  təsir edən bütün 
qüvvələr bir-birinin təsirini tarazlaşdırırsa) onun öz sükunət halını  və ya düzxətli bəra-
bərsürətli hərəkət halını saxlaması hadisəsi ətalət adlanır. 
 Cismin ətalətlilik ölçüsü – kütlədir. 

  Cismin hərəkəti nəticəsində malik olduğu enerji kinetik enerji adlanır. Kinetik enerji 
sürətin modulundan (istiqamətindən yox) və cismin kütləsindən asılıdır: 
=

2
. 
Müxtəlif maddələrin yaratdığı maqnit induksiyası müxtəlif olduğundan onların maqnit 
xassələri bir-birindən fərqlənir. Maddələrin maqnit xassələri  maqnit nüfuzluğu adlanan 
fiziki kəmiyyətlə xarakterizə edilir. 
Maddənin maqnit nüfuzluğu – bircins mühitdə   maqnit induksiyasının  modulunun 
vakuumdakı   maqnit induksiyasının modulundan neçə dəfə fərqləndiyini göstərir: 
=
  =
. 
Burada 
 ( ü) − maddənin maqnit nüfuzluğudur. O, vahi adsız olan fizikiz kəmiyyətdir. 
 Xarici təsir olmadan qazın elektrik cərəyanını keçirməsi  müstəqil boşalma adlanır. 
Müstəqil boşalmanın növlərindən biri qığılcım boşalmasıdır.
 
 
 Qığılcım boşalması – havada elektrodlar arasında yüksək gərginlik olduqda baş verir və 
nazik ziqzaq formalı  işıqlı kanallar dəstəsi  şəklində müşahidə edilir. Boşalma kanalında 
temperatur 10 000
C, cərəyan şiddəti 5000 A, gərginlik isə 10
4 
V-a qədər ola bilir. 
 

 
İşlək vəziyyətdə olan elektrik məişət cihazlarının 
(tozsoran, televizor, qızdırıcı və s.) çəngəlini elek-
trik yuvasından çıxaran zaman yaranan ani qığıl-
cımı, yəqin ki, hər biriniz müşahidə etmisiniz. Bu 
o  deməkdir  ki,  havada  çəngəl  ilə  elektrik  yuva-
sının kontaktları arasında minlərlə volt gərginliyə 
malik qığılcım boşalması yaranmışdır. Belə qığıl-
cım boşalması bəzən işlədicinin çəngəlini, yaxud 
da elektrik yuvasının kontaktını yandırıb sıradan 
çıxarır.  
 Niyə elektrik cihazlarını şə-
bəkədən ayırdıqdan sonra 
kontaktlar arasındakı havada 
qığılcım boşalması yaranır?   
 Kontaktlar arasında yüksək 
gərginlik nədən yarana bilər?  
 
• KEÇDİKLƏRİNİZİ XATIRLAYIN • 
Fizika – 7, 9 və 10
  LAYİHƏ

---

47 
 
 
Lampalar niyə eyni anda işıqlanmadı?
 
Təchizat: lampa (hər biri 4 V ol-
maqla 2 əd.), ampermetr (2 əd.), 
polad içlikli sarğac, rezistor (etalon 
müqavimət), sabit cərəyan mənbəyi 
(düzləndirici), açar, birləşdirici 
naqillər.  
İşin gedişi.  
1. Şəkildə təsvir edilən sxem əsasında elektrik dövrəsini 
qurun 
(a)
. 
2. Açarı qapayın, lampaların işıqlanma ardıcıllığını və 
ampermetrlərin göstəricilərinin necə dəyişdiyini izləyin. 
3. Açarı açın və lampaların sönmə ardıcıllığını müşahidə 
edin. 
 
 
Nəticənin müzakirəsi: 
 Dövrəni qapadıqda 
hansı lampanın işıqlan-
ması ləngidi? Bu za-
man ampermetrlərin 
göstəriciləri necə 
dəyişdi?  
 Dövrəni açdıqda nə 
müşahidə etdiniz? 
Hadisələrin səbəbinə 
dair fərziyyənizi 
söyləyin.  
 
 
 
Öz-özünə induksiya EHQ. İxtiyari qapalı konturda mövcud olan elektrik cərə-
yanı özünəməxsus maqnit sahəsi yaradır. Konturda cərəyan şiddəti dəyişdikdə onun 
hüdudlandırdığı səthdən keçən maqnit seli də dəyişir. Nəticədə həmin konturda in-
duksiya EHQ yaranır. 
  Keçirici konturda cərəyan  şiddətinin dəyişməsi nəticəsində  həmin konturda in-
duksiya EHQ-nin yaranması hadisəsi öz-özünə induksiya hadisəsi adlanır. 
Qapalı konturda cərəyan şiddəti sıfırdan müəyyən qiymətə qədər artdığı zaman 
bu konturdan keçən maqnit seli də artır. Nəticədə konturda yaranan öz-özünə induk-
siya EHQ həmin konturdan keçən cərəyanın əksinə yönələn induksuya cərəyanı ya-
radır. Bu cərəyan isə əsas cərəyanın maksimal qiymət almasını ləngidir – cərəyan 
şiddəti maksimal qiymət alana qədər müəyyən vaxt gedir (OA əyrisi, 
b
).  
 
Dövrəni açdıqda isə konturda cərəyan şiddəti maksimal qiymətdən sıfıra qədər 
azalan zaman orada bu cərəyanı davam etdirməyə çalışan öz-özünə induksiya EHQ 
yaranır. O isə konturda induksiya cərəyanı əmələ gətirir. Bu cərəyan Lens qaydasına 
görə konturdan keçən əsas cərəyanın istiqamətinə yönəlməklə onun azalmasını lən-
gidir (BC əyrisi, 
b
).   
Deyilənlərdən aydın olur ki, konturda yaranan məxsusi maqnit seli həmin kon-
turdan keçən cərəyan şiddəti ilə mütənasibdir: 
Ф~  və ya: 
Ф =
.                (1) 
ARAŞDIRMA  
1 
Cərəyan şiddətinin 
artma müddəti
Cərəyan şiddətinin 
azalma müddəti
Aça
rı
n aç
ıld
ığ
ı an
 
Aça
rı
n qapan
dı
ğı
 an
 
0 
I 
C 
t 
O
A
B
(b) 
(a) 
İPUCU
Elektromaqnit induksiyası qanununu və Lens qaydasını nəzərə alın.
 
  LAYİHƏ

---