0f11aztitul(1-7)

 
67 
 
 
 
Vakuumun  elektrik keçiriciliyi. Vakuum (lat: “vakuus” 

 boş)

 içərisində heç 
bir atom və molekul olmayan mühitdir.   

 Texnika və tətbiqi fizikada vakuum dedikdə havası olduqca seyrəkləşdirilmiş 
mühit (təzyiqi atmosfer təzyiqindən dəfələrlə kiçik olan qaz) nəzərdə tutulur.  
Vakuum şəraiti yaradılan qabda (vakuum kamerasında) qaz molekullarının sərbəst yo-
lunun uzunluğu (molekulun bir toqquşmadan digər toqquşmaya qədərki orta məsafəsi) 
qabın ölçülərindən, yaxud mühitdəki elektrodlar arasındakı məsafədən çox böyük olur. 
Bu səbəbdən vakuum kamerasında qaz molekulları, demək olar, bir-biri ilə toqquşmur. 
Onlar yalnız kameranın divarları və elektrodlarla toqquşur. 
Vakuum ideal dielektrikdir (elektrik cərəyanını keçirmir), çünki orada heç bir 
sərbəst elektrik yükdaşıyıcısı yoxdur.  
Vakuumdan elektrik cərəyanı keçirmək üçün oraya süni yolla sərbəst yüklü zərrəcik-
lər daxil edilməli və həmin mühitdə elektrik sahəsi yaradılmalıdır. Vakuumda sərbəst 
yüklü  zərrəciklər  mənbəyi  kimi  metallardan  istifadə  edilir. 
Təbiidir ki, sərbəst elektronun metalı tərk edib vakuuma çıx-
ması üçün o, kristal qəfəsin ionları ilə Kulon qarşılıqlı cazibə 
qüvvəsinə üstün gəlməlidir 
(c)
. Bunun üçünsə elektron həmin 
qüvvəyə qarşı iş görməlidir. Görülən bu iş elektronun metaldan 
çıxış işi adlanır. 
 
 Çıxış işi (
ç
) 

 elektronun metalı tərk edərək vakuuma 
çıxması üçün lazım olan enerjinin minimum qiymətidir. Çıxış işi yalnız metalın növündən 
asılıdır. Metalı elə elektron tərk edə bilər ki, onun kinetik enerjisi ilə çıxış işi arasında  

2
ç
(1) 
münasibəti ödənilsin. Metaldakı sərbəst elektron daim ionlarla qarşılıqlı təsirdə ol-
duğundan onun kinetik enerjisi kiçik olur və metalı tərk edə bilmir. Elektrona əlavə 
enerji verilməklə onun metalı tərk etməsinə nail oluna bilər.  
 Elektronun metalı tərk etməsi elektron emissiyası adlanır. 
Metaldakı sərbəst elektronlara əlavə enerji müxtəlif üsullarla verilə bilər; məsə-
lən, metalı yüksək temperatura qədər qızdırmaq və ya metalın səthini güclü işıqla 
şüalandırmaq belə üsullardandır. 
Məsələ 1. Bildiyiniz məlumatlara əsaslanaraq nöqtələrin yerinə 
uyğun açar sözü yazmaqla verilən cümlələri tamam-
layın. 
... hadisəsinə əsaslanan ən sadə ... lampası ... elektron lampası və 
ya ... . Vakuum diodu havası  
10
10
. ü . ... qədər 
... şüşə (və ya saxsı) balondur. O, içərisinə daxil edilmiş ... və ...  
adlandırılan  iki elektrodla təchiz edilmişdir. Katod ... mənbəyinin 
... , anod isə ... qütbünə birləşdirilməklə dövrədə ... biristiqamətli 
keçiriciliyini təmin edir. Beləliklə, vakuumda ... elektronlardır. 
Nəticənin müzakirəsi. 
  Niyə vakuum lampası birtərəfli elektrik keçiriciliyinə malikdir? 
Açar sözlər: 
təzyiq;   
termoelektron emissiyası;  
katod; 
vakuum;   
elektrik yükdaşıyıcıları; 
mənfi;   
müsbət; 
elektrik cərəyanı;  
ikielektrodlu;  
sabit cərəyan; 
seyrəkləşdirilmiş;   
anod;  
vakuum diodu. 
ARAŞDIRMA 
 
1
 
Cümlələri tamamlayın.
 
 
 
(c)
  LAYİHƏ

---

68 
 
Metalı  yüksək  temperatura  qədər  qızdırdıqda 
ondakı  sərbəst  elektronların  kinetik  enerjisi  artır 
və temperaturun müəyyən qiymətində elektronlar 
metalı tərk edir 
 termoelektron emissiyası baş ve-
rir.  Vakuum  diodunun,  elektron-şüa  borusunun, 
“X şüalanma borusu”nun (rentgen borusu) iş prin-
sipi termoelektron emissiyasına əsaslanır.  
Vakuum diodunun volt-amper xarakteristikası 
(VAX). Elektron cihazların əsas xarakteristikaların-
dan  biri  onun  VAX-dır.  Təcrübi  olaraq  müəyyən 
edilmişdir ki, vakuum diodunun VAX-ı qeyri-xətti-
dir 
(d)
.  Bunun  səbəbi  belə  izah  olunur:  katodla 
anod arasında yaradılan gərginliyin müəyyən qiy-
mətində  katoddan  çıxan  bütün  elektronlar  anoda 
çatır.  Gərginliyin  sonrakı  artımına  baxmayaraq 
diodun qoşulduğu dövrədə cərəyan şiddəti dəyişmir 
 doyma cərəyanı yaranır. Doy-
ma cərəyan şiddəti vahid zamanda katodu tərk edən elektronların sayından asılıdır: 
=
. (2) 
Doyma  cərəyan  şiddətinin  qiyməti  katodun  temperaturundan  asılıdır:  katodun 
temperaturu  artdıqca  vahid  zamanda  emissiya  edən  elektronların  sayı  və  doyma 
cərəyan şiddəti də artır (bax: 
d
). 
Elektron dəstəsi və onun xassəsi. Vakuum lampasında spiralın qızdırılması ilə 
emissiya edən elektronlar katodla anod arasında yaradılan potensiallar fərqinin (gər-
ginliyin) nəticəsində anoda doğru sürətlənir. Bu zaman enerjinin saxlanması qanu-
nuna görə, elektrik sahəsinin elektron üzərində gördüyü iş onun kinetik enerjisinin 
artmasına sərf olunur: 

2
= (
−
) =
. (3) 
Burada 
ə
– uyğun olaraq anod və katodun potensiallarıdır. 
Vakuum lampasının anodunda deşik açılarsa, elektrik sahəsinin sürətləndirdiyi 
elektronların bir hissəsi deşikdən keçərək elektron dəstəsi əmələ gətirir. Təcrübələr-
dən elektron dəstəsinin xassələri müəyyən edilmişdir: 1) elektron dəstəsi cismin sət-
hinə düşdükdə onu qızdırır; 2) elektron dəstəsi metal səthinə düşdükdə oradan elek-
tron qopara bilir; 3) elektron dəstəsi maddədə tormozlandıqda rentgen şüalanması 
baş verir; 4) elektron dəstəsi ilə bəzi maddələr, məsələn, şüşə, sink, kadmium-sulfid 
və s. bombardman edildikdə onların işıqlanması baş verir; 5) elektron dəstəsi elek-
trik sahəsində meyil edir; 6) elektron dəstəsi maqnit sahəsində meyil edir.  
Rentgen borusu. Vakuum borusundakı katodun qızdırılması nəticəsində elektron-
ların termoelektron emissiyası baş verir. Bu elektronlar anodla katod arasına verilən 
onlarca kilovolt gərginlik hesabına yaradılan sahənin təsiri ilə sürətləndirilir. Sürət-
lənmiş  elektronlar  anodla  toqquşduqda  onların  kəskin  tormozlanması  və  bu  zaman 
rentgen şüalanması baş verir (X-ray radiation) 
(e)
. Bu şüalanmanı ilk dəfə 1895-ci ildə 
 
 
 
 
 
 
 
0 
(d)
 
  LAYİHƏ

---