0f11aztitul(1-7)

40 
 
– əgər induksiya vektoru səthə paraleldirsə – səthin normalına perpendikulyardır-
sa, 
= 90°  →
 90° = 0 olur və səthdən keçən maqnit seli də sıfıra bərabər olur: 
Ф = 0. Deməli, səthi kəsib keçməyən induksiya vektorları maqnit seli yaratmır. 
Maqnit induksiya selinin BS-də vahidi veberdir (1 Vb): 
Ф =
= 1  ∙
= 1
∙
∙
= 1
∙
= 1 = 1 
. 
 1 Veber – induksiyası 1 Tl olan maqnit sahəsinin induksiya xətlərinə perpendi-
kulyar yerləşdirilən 
1 
 səthdən keçən maqnit selidir. 
Elektromaqnit induksiyası hadisəsi. 
İngilis  alimi  Maykl  Faradeyin  (1791–
1867) 1831-ci ildə kəşf etdiyi elektromaq-
nit induksiyası hadisəsi elektrik və maqnit 
sahələrinin  qarşılıqlı  əlaqəsinin  mövcud 
olduğunu göstərdi. 
Bilirsiniz ki, qalvanometrə birləşdirilən 
sarğaca sabit maqnit daxil etdikdə və çıxar-
dıqda  sarğacın  konturlarında  (dolaqların-
da) induksiya cərəyanı yaranır. Maqnit sar-
ğacın daxilində sükunətdə olarsa və ya fır-
ladılarsa,  cərəyan  yaranmır.  Deməli,  in-
duksiya cərəyanının yaranmasına səbəb 
maqnit selinin dəyişməsidir (
d
 və
 e
). 
 Keçirici konturla hüdudlanmış səthdən keçən maqnit selinin dəyişməsi nəticə-
sində konturda elektrik cərəyanının yaranması elektromaqnit induksiyası hadisəsi 
adlanır. 
İnduksiya cərəyanının istiqaməti maqnit selinin artması və ya azalmasından ası-
lıdır. 
1. Maqnit seli artır (
∆Ф
0). Bu o halda mümkündür ki, maqnit kontura ya-
xınlaşır.  Nəticədə  maqnit  seli  artır,  konturda  yaranan  induksiya  cərəyanı  özünün 
məxsusi maqnit sahəsini yaradır. Həmin sahə yaxınlaşmaqda olan maqniti itələyir. 
Deməli, konturda cərəyan yaradan xarici maqnit sahəsinin induksiya vektoru 
B ilə 
induksiya cərəyanının yaratdığı maqnit sahəsinin induksiya vektoru 
B

 qarşı-qarşıya 
yönəlir (bax: 
d
). Bu halda maqnit və kontur eyniqütblü maqnitlər kimi bir-birini itə-
ləyir. 
B

-nin istiqamətini bilməklə və dairəvi cərəyanlar üçün 
sağ yivli burğu qaydasını tətbiq etməklə konturda yaranan in-
duksiya  cərəyanının  istiqaməti  asanlıqla  təyin  edilir  – 
induksiya cərəyanı saat əqrəbinin hərəkəti istiqamətindədir. 

 Dairəvi cərəyan üçün sağ yivli burğu qaydası: burğunun 
dəstəyini dairəvi cərəyan istiqamətində burduqda burğunun 
irəliləmə  hərəkətinin istiqaməti dairəvi cərəyanın daxilində 
maqnit sahəsinin induksiyasının istiqamətini göstərəcəkdir 
(f)
. 
2. Maqnit seli azalır (
∆Ф
0). Bu o halda mümkündür ki, 
maqnit konturdan çıxarılır. Nəticədə maqnit seli azalır. Kontur-
da  yaranan  induksiya  cərəyanı  elə  istiqamətdə  olur  ki,  onun 
(d) 
(e) 
 
 
(f) 
  LAYİHƏ

---

41 
 
məxsusi maqnit induksiya vektoru 
B

 maqnitin 
B induksiya vektoru ilə eyni istiqamətə 
yönəlir. Bu halda maqnit və kontur müxtəlifqütblü maqnitlər kimi bir-birini cəzb edir 
(bax: 
e
). Sağ yivli burğu qaydasına əsasən müəyyən olunur ki, induksiya cərəyanı saat 
əqrəbi hərəkətinin əksi istiqamətindədir. 
Beləliklə, keçirici qapalı konturda yaranan induksiya cərəyanı həmişə elə istiqa-
mətə yönəlir ki, onun məxsusi maqnit sahəsi bu cərəyanın yaranmasına səbəb olan 
xarici maqnit selinin dəyişməsinə mane olsun. 
Bu, induksiya cərəyanının istiqamətini təyin etməyə imkan verən Lens qaydasıdır. 
 
 
 
Maqnit sahəsinin induksiyasını təyin edin 
 Məsələ. Səthinin sahəsi 60 
 olan konturun normalını 
60° bucaq altında kəsib keçən maqnit seli 1,2 Vb-dir. 
Maqnit sahəsinin induksiyasını təyin edin.
 
 
Nəticənin müzakirəsi: 
 Maqnit sahəsinin 
induksiyasını hansı 
düstura əsasən təyin 
etdiniz?
 
 
Elektron  resurslardan  istifadə  etməklə  elektromaqnit  induksiya  hadisəsinin  məişət  və 
texnikada tətbiqinə aid nümunələr göstərə bilərsinizmi? 
 
№ 
Suallar 
Bilirəm 
zəif  orta  yaxşı 
1 
Niyə maqnit sahəsinin dəyişməsi ilə keçirici konturda 
yaranan cərəyan induksiya cərəyanı adlanır? 
 
 
 
2 
Maqnit selinin artması (və ya azalması) ilə induksiya 
cərəyanı yaranan konturun xarici maqnit sahəsindən 
itələnməsi (və ya cəlb olunması), enerjinin saxlanması 
qanunu baxımından doğrudurmu? Cavabınızı 
əsaslandırın. 
 
 
 
3 
Lens qaydasından istifadə edərək keçirici konturun 
maqnitlə qarşılıqlı təsirinin xarakterini təyin edin, əgər:  
a) maqnitin cənub qütbü kontura yaxınlaşdırılarsa;  
b) maqnitin cənub qütbü konturdan uzaqlaşdırılarsa.
 
 
 
 
 
 
 
• NƏ ÖYRƏNDİNİZ?  
“Elektromaqnit induksiyası hadisəsi” mövzusunda esse yazın. 
 
 
 
 
 
 
ARAŞDIRMA 
2 
TƏTBİQETMƏ  
 
HƏYATLA ƏLAQƏLƏNDİRİN 
 
ÖZÜNÜZÜ QİYMƏTLƏNDİRİN 
  LAYİHƏ

---

42 
 
1.9. ELEKTROMAQNİT İNDUKSİYASI QANUNU. MAQNİT SAHƏSİNDƏ HƏRƏKƏT 
EDƏN NAQİLLƏRDƏ İNDUKSİYA ELEKTRİK HƏRƏKƏT QÜVVƏSİ 
 
 Yüklü zərrəciklərin nizamlı hərəkəti elektrik cərəyanı adlanır. 
Naqildə fasiləsiz elektrik cərəyanının mövcud olması üçün aşa-
ğıdakı zəruri şərtlər ödənməlidir: 
– naqildəki yüklü zərrəciklərə onları müəyyən istiqamətdə hərəkət etdirən elektrik qüvvəsi 
təsir etməlidir; 
– elektrik cərəyanının keçdiyi naqil (naqillərdən ibarət elektrik dövrəsi) qapalı olmalıdır. 
Elektrik cərəyanının istiqaməti şərti olaraq naqildəki elektrik sahəsinin intensivliyi isti-
qamətində qəbul edilmişdir.  
 Elektrik cərəyanının istiqaməti olaraq müsbət yüklərin hərəkət istiqaməti (sərbəst 
elektronların hərəkətinin əksi istiqaməti) qəbul olunmuşdur. 
Verilən  naqildəki  cərəyan  şiddəti  onun  uclarındakı  gərginlikdən  düz,  naqilin  müqa-
vimətindən tərs mütənasib asılıdır. Bu asılılıq sabit cərəyan dövrəsinin müəyyən hissə-
sindəki cərəyan üçün Om qanunu ilə ifadə olunur: 
 Dövrə hissəsindəki cərəyan  şiddəti həmin hissənin uclarındakı  gərginliklə düz, onun 
müqaviməti ilə tərs mütənasibdir: 
I =
U
R
. 
İnduksiya cərəyanını da digər elektrik cərəyanları kimi elektrik sahəsi yaradır. 
 Dəyişən maqnit sahəsi həmişə ətraf fəzada burulğanlı elektrik sahəsinin yaranması ilə 
müşayiət olunur. Qapalı konturdakı  sərbəst elektronları nizamlı  hərəkət etdirərək in-
duksiya cərəyanı yaradan maqnit sahəsi deyil, burulğanlı elektrik sahəsidir. 
Burulğanlı elektrik sahəsi elektrostatik sahədən fərqlənir, belə ki: 
a) elektrostatik sahəni sükunətdəki elektrik yükü, burulğanlı elektrik sahəsini isə dəyişən 
maqnit sahəsi yaradır; 
b) elektrostatik sahənin intensivlik xətləri açıqdır: onlar müsbət yükdən başlayır, mənfi 
yükdə qurtarır. Burulğanlı elektrik sahəsinin intensivlik xətlərinin nə başlanğıcı, nə də 
sonu var, o, maqnit induksiya xətləri kimi qapalıdır.  
 

 
Müasir  sürətli  ictimai  nəqliyyat  növlərin-
dən  biri  də  maqnit  yastıqlar  üzərində  ha-
vada asılı – levitasiya vəziyyətində hərəkət 
edən  qatardır.  “MaqLev”  adlandırılan  bu 
qatarın şassisi təkər əvəzinə elektromaqnit 
dayaq və yönəldici maqnitlərlə təchiz edil-
mişdir. Dəmir yolu da şiddətli induksiya cə-
rəyanı yaranan  elektromaqnitlə təchiz edil-
miş  T-formalı  keçirici  relsdən  ibarətdir. 
Fudziyama şəhəri (Yaponiya) yaxınlığında 
sınaqdan  çıxarılan  bu  qatar  rekord  sürət 
603
 sürət göstərmişdir. Şəkildə “Maq-
Lev”in  sadələşdirilmiş  sxemi  təsvir  edil-
mişdir 
(a)
.  
 Bu texnologiya hansı fiziki hadisəyə 
əsaslanmışdır?  
 
 
 
(a)
 
• KEÇDİKLƏRİNİZİ XATIRLAYIN • 
Fizika – 8 və 9
  LAYİHƏ

---