0f11aztitul(1-7)

48 
 
Burada 
−  mütənasiblik  əmsalı  olub  konturun (sarğacın) induktivliyi  adlanır. 
İnduktivlik konturun həndəsi ölçülərindən, onun daxilindəki mühitin maqnit nüfuz-
luğundan, vahid uzunluqdakı sarğıların sayından asılıdır. O, konturdan keçən cə-
rəyan şiddətindən və maqnit selindən asılı deyildir. 
İnduktivlik skalyar kəmiyyətdir və BS-də vahidi ABŞ alimi Cozef Henrinin şə-
rəfinə Henri  (1 Hn) adlandırılmışdır: 
=
Ф
= 1
= 1 
. 
 1Hn konturun (sarğacın) elə induktivliyidir ki, ondakı cərəyan şiddəti 1 A ol-
duqda konturdan keçən məxsusi maqnit seli 1 Vb olsun. 
Elektromaqnit induksiyası qanununda (1) ifadəsini nəzərə aldıqda öz-özünə in-
duksiya EHQ-nin qapalı konturdan keçən cərəyan şiddətinin dəyişmə sürəti ilə düz 
mütənasib olduğu alınar: 
ℰ
ö
= −
∆Ф
∆
= −
∆( )
∆
= −
∆
∆
.                   (2) 
Burada 
ℰ
ö
− öz-özünə induksiya EHQ, 
∆
∆
 isə  konturdan  keçən  cərəyan  şiddətinin 
dəyişmə sürətidir.  
Maqnit sahəsinin enerjisi. Enerjinin saxlanması qanununa görə, qapalı konturda 
öz-özünə induksiya EHQ-nin yaranmasına səbəb olan iş onu yaradan maqnit sahə-
sinin enerjisinə bərabər olacaqdır. Bu enerjini təyin etmək məqsədilə ətalətlilik ilə 
öz-özünə induksiya hadisələrinin oxşarlığından istifadə etmək əlverişlidir. Belə ki, 
mexaniki  hadisələrdə  cismin    kütləsi  onun 

  sürətinin  dəyişməsində  hansı  rola 
malikdirsə, elektromaqnit hadisələrində də konturun   induktivliyi ondan keçən   
cərəyan şiddətinin dəyişməsində həmin rolu oynayır. Analoji olaraq elektromaqnit 
hadisələrində konturun yaratdığı maqnit sahə enerjisini mexaniki hadisələrdə cismin 
kinetik enerjisinə oxşar götürmək olar: 
=
2
.                     (3) 
Bu ifadədə (1) düsturunu nəzərə aldıqda maqnit sahəsinin enerjisi üçün daha iki 
düstur yazmaq olar: 
=
Ф
2
=
Ф
2
.           (4) 
Nəzəri hesablamalardan müəyyən edilmişdir ki, maqnit sahəsinin enerji sıxlığı 
maqnit induksiyasının kvadratından düz, mühitin maqnit nüfuzluğundan tərs mütə-
nasib asılıdır: 
=
2
.                   (5) 
Burada 
− maqnit sabitidir: 
= 4 ∙ 10
. 
 
 
 
  LAYİHƏ

---

49 
 
 
İnduksiya EHQ və induksiya 
cərəyan şiddətini təyin edin. 
• Məsələ. 1 və 2 elektrik dövrəsi 
şəkildəki kimi yerləşdi-
rilmişdir 
(c)
. 2 dövrəsinin 
cd hissəsində yaranan 
induksiya cərəyanının 
istiqamətini təyin edin:  
a) K açarını qapadıqda;  
b) K açarını açdıqda.
 
 
Nəticənin müzakirəsi: 
 Məsələnin həlli ilə 
əlaqədar hansı 
hadisəni tətbiq etdi-
niz?  
 Hansı nəticəyə 
gəldiniz? Niyə? 
 
 
Avtomobilin mühərrikini işə salmaq üçün alovlandırıcı şamın 
ucları arasına 10 kV gərginlik verilməlidir ki, orada güclü qı-
ğılcım yaransın və silindrdəki yanacağı alovlandırsın. Bu za-
man nəzərə alın ki, avtomobilin akkumulyatoru isə cəmi          
12 V gərginlik verə bilir. 
 Avtomobilin alovlandıcı şam dövrəsində belə 
yüksək gərginlik nəyin hesabına alına bilir? 
 
№ 
Suallar 
Bilirəm 
zəif  orta 
yaxşı 
1 
Sarğacda 0,4 san müddətində cərəyan şiddəti bərabər sür-
ətlə 3 A-dan 9 A qədər artdı. Bu zaman orada 12 V öz-özü-
nə induksiya EHQ əmələ gəldi. Sarğacın induktivliyini 
təyin edin. 
 
 
 
2 
Bəzən hesablamalarda induktivliyin vahidi 
1Hn = 1
∙
  
-ya bərabər olur. Bunu isbat edin. 
 
 
 
3 
Şəkildə eyni iki sarğac-
da cərəyan şiddətinin za-
mana görə dəyişmə 
qrafiki təsvir edilmişdir. 
Hansı sarğacda daha bö-
yük və neçə dəfə böyük 
öz-özünə induksiya 
EHQ yaranar? 
 
 
 
 
 
• NƏ ÖYRƏNDİNİZ?  
Verilən açar sözlərin fiziki mənasını iş vərəqinə yazın: “öz-özünə induk-
siya”,  “öz-özünə  induksiya  EHQ”,  “induktivlik”,  “maqnit  sahəsinin 
enerjisi”, “maqnit sahəsinin enerji sıxlığı”.
 
 
 
 
ARAŞDIRMA 
2 
TƏTBİQETMƏ  
 
HƏYATLA ƏLAQƏLƏNDİRİN 
 
ÖZÜNÜZÜ QİYMƏTLƏNDİRİN 
(c)
K
A 
a 
b
c 
d
1 
2 
t, san
I, A
  LAYİHƏ

---

50 
 
1.1. Yükləri 
7  və – 13  olan iki eyni keçirici kürəni bir-birinə toxundurub ayırdıqdan 
sonra onların hər birində nə qədər yük qalar?  
1.2. Xörək qaşığı 18 q su tutur. Təyin edin:  
a) sudakı molekulların sayını;  
b) bir su molekulundakı elektronların sayını;  
c) bütün elektronların sayını;  
d) bütün elektronların ümumi yükünü. 
1.3.  İki  elektron  arasındakı  elektromaqnit  itələmə  qüvvəsi  onlar  arasındakı  qravitasiya 
cazibə qüvvəsindən neçə dəfə böyükdür? Elektronun kütləsi 
= 9,1 ∙ 10
  -dır.  
1.4. Kütləsi 
= 2,5 ∙ 10
   olan toz dənəciyi  = 5 ∙ 10
 
 yükə malikdir. Toz 
dənəciyi şaquli bircins elektrik sahəsində sükunətdə asılı vəziyyətdə olarsa, sahənin 
intensivliyini təyin edin (
= 9,8  ).  
 1.5. Aralarındakı məsafə 20 sm olan iki nöqtəvi 
= 3 ∙ 10
  və 
= 2 ∙ 10
  
yüklərini birləşdirən xəttin ortasında yerləşən nöqtədə bu yüklərin yaratdığı elektrik 
sahəsinin intensivliyi nəyə bərabərdir?   
1.6. Kvadratın mərkəzində hər bir nöqtəvi yükün yaratdığı elektrik 
sahə  intensivliyi  E-dir.  Bu  nöqtədə  yekun  intensivlik  nəyə 
bərabərdir?  
1.7. Nöqtəvi 
10     yükün 30 sm məsafədə yaratdığı elektrik sahə 
intensivliyini təyin edin.  
1.8. Vakuumda bir-birindən 5 sm məsafədə yerləşdirilən iki müstəvi lövhə arasındakı 
bircins elektrik sahə intensivliyi 
10   / -dur. Təyin edin:  
a) bu lövhələr arasındakı potensiallar fərqini; b) elektrik sahəsinin 
= 8 ∙ 10
 
yükünü bir lövhədən digərinə yerini dəyişərkən gördüyü işi.  
1.9. Vakuumda bir-birindən 0,1m məsafədə yerləşən yüklü müstəvi lövhələr arasındakı 
potensiallar  fərqi  220 V-dur. Bu  lövhələrin yaratdığı bircins  elektrik  sahə  inten-
sivliyi nəyə bərabərdir?  
1.10.  Nöqtəvi 
+   yükü  paralel  müstəvi  lövhələrin  yaratdığı 
bircins elektrik sahəsində hərəkət etdirilir. Təyin edin:  
a) trayektoriyanın 1 hissəsində elektrik sahəsinin gördüyü 
işi və yükün potensial enerjisini;   
b)  trayektoriyanın 2 hissəsində elektrik sahəsinin gördüyü 
işi və yükün potensial enerjisinin dəyişməsini;   
c) trayektoriyanın 3 hissəsində elektrik sahəsinin gördüyü işi və yükün potensial 
enerjisini.  
1.11.  Müstəvi  kondensatordakı  yükün  miqdarını  6  dəfə  artırıb  lövhələri  arasındakı 
məsafəni 4 dəfə azaltdıqda bu kondensatorun elektrik tutumu necə dəyişər? 
 
1.12. Müstəvi kondensatorun lövhələri arasındakı gərginliyin sabit qiymətində elektrik 
tutumu 3 dəfə artırıldı. Təyin edin:  
a) kondensatorun enerjisinin necə dəyişdiyini;  
b) kondensatorun yükünün miqdarının necə dəyişdiyini.  
1.13.  Şəkildə  iki  kondensatorun  birləşmə  sxemi  təsvir  edilmişdir.  
tutumu 3 dəfə artırıldı. Təyin edin:  
a) bu kondensatorların enerjiləri arasındakı münasibəti;  
b) bu kondensatorların yüklərinin miqdarı arasındakı münasibəti;  
c) bu kondensatorların gərginlikləri arasındakı münasibəti. 
 
 I 
 fəsl
ə aid
 
MƏ
SƏ
LƏ
LƏ
R
 
1 
2 
3 
+
— 
−
−  
−  
+  
+
— 
=
 
=  
  LAYİHƏ

---