0f11aztitul(1-7)

34 
 
1.7. MAQNİT SAHƏSİNİN CƏRƏYANLI NAQİLƏ TƏSİRİ.  AMPER QÜVVƏSİ 
 
Cərəyanın yaratdığı maqnit sahəsinin induksiya vektorunun istiqamətini 
 sağ yivli burğu qaydası ilə təyin etmək əlverişlidir: burğunun irəliləmə 
 hərəkəti  naqildəki  cərəyan  istiqamətində  olarsa,  onun  dəstəyinin  fır-
lanma istiqaməti bu cərəyanın yaratdığı maqnit induksiyası vektorunun istiqamətini göstərəcəkdir 
(1)
.  Dairəvi  cərəyanın  da  maqnit  induksiyasının  istiqamətini  də  sağ  yivli  burğu  qaydası  ilə  təyin 
etmək olur: burğunun dəstəyini dairəvi cərəyan istiqamətində burduqda burğunun irəliləmə hə-
rəkətinin istiqaməti dairəvi cərəyanın daxilində maqnit sahəsinin induksiyasının istiqamətini gös-
tərəcəkdir 
(2)
. 

 Cərəyanlı naqil bircins maqnit sahə-
sində yerləşərsə, ona təsir edən Amper 
qüvvəsinin modulu cərəyan  şiddəti, 
maqnit induksiyasının modulu, naqilin 
uzunluğu və  cərəyanın istiqaməti ilə 
maqnit induksiya vektoru arasındakı 
bucağın sinusu hasilinə bərabərdir: 
=
. 
Amper qüvvəsinin istiqaməti sol əl 
qaydası ilə təyin edilir: sol əli maqnit 
sahəsində elə yerləşdirmək lazımdır 
ki, maqnit induksiya xətləri ovuca 
perpendikulyar daxil olsun və uzadıl-
mış dörd barmaq cərəyanın istiqamə-
tində yönəlsin. Bu zaman 90° bucaq 
qədər açılan baş barmaq cərəyanlı 
naqilə  təsir edən Amper qüvvəsinin 
istiqamətini göstərir.
 

 
XIX əsrin əvvəllərində 
Yerin 
elektromaqnetizm nəzəriyyəsi-
nin banilərindən biri olan alman riyaziyyatçısı və fiziki Karl 
Fridrix  Qauss (1777–1855)  “Qaus  topu”  adlandırılan  elek-
tromaqnit topunun nəzəriyyəsini verir. Topun iş prinsipi cə-
rəyanlı sarğacla dəmir mərminin (sabit maqnitin) qarşılıqlı 
təsirinə əsaslanır. Şəkildə Qauss topunun modeli və iş prin-
sipinin sxemi təsvir edilmişdir 
(a)
.  
 Qauss topunun iş 
prinsipi hansı fiziki 
hadisəyə əsaslanır?
 
 
Onu şərh edə 
bilərsinizmi? 
 
 
 
 
• KEÇDİKLƏRİNİZİ XATIRLAYIN • 
Fizika – 9
 
 
(1) 
(2) 
Mərmi
Cərəyan mənbəyinə
 
Sarğaclar
 
(a)
 
Maqnit sahəsi
Cərəyan mənbəyinə
 
  LAYİHƏ

---

35 
 
• Məsələ 1. Cərəyanlı naqilə təsir edən qüvvənin istiqaməti 
necə dəyişər 
(b)
, əgər: 
a) cərəyan mənbəyinin 
qütbləri dəyişdirilərsə?  
b) sabit maqnitin qütblərinin 
yeri dəyişdirilərsə?  
c) eyni zamanda həm cərəyan 
mənbəyinin, həm də sabit 
maqnitin qütbləri 
dəyişdirilərsə?
 
Nəticənin 
müzakirəsi: 
 Maqnit sahəsinin 
cərəyanlı düz 
naqilə təsir 
qüvvəsinin 
modulu nədən 
asılıdır? 
 Bu qüvvənin 
cərəyanlı naqilə 
təsir istiqaməti 
necə təyin edilir? 
 
Danimarka  alimi  H.Ersted  təcrübi  olaraq  cərəyanlı  naqillə  maqnit  əqrəbinin 
qarşılıqlı təsirini aşkar etdikdən sonra fransız fiziki A.Amper iki paralel cərəyanlı 
naqilin  sabit  maqnitlər  kimi  qarşılıqlı  təsirini  aşkar  etdi.  Məlum  oldu  ki,  eyni 
istiqamətdə cərəyan keçən iki paralel naqil arasında cazibə xarakterli, əks istiqamətli 
cərəyanlı  naqillər  arasında  isə  itələmə  xarakterli  maqnit  qarşılıqlı  təsiri  baş  verir. 
Elektrik  cərəyanı  yüklü  zərrəciklərin  nizamlı  hərəkəti  olduğuna  görə  maqnit  qar-
şılıqlı təsiri də hərəkətdə olan yüklü zərrəciklərin fəzada yaratdıqları maqnit sahə-
lərinin qarşılıqlı təsiridir.  
Maqnit sahəsinə gətirilən istənilən cərəyanlı naqilə (sınaq cərəyanı) sahə tərəfindən 
müəyyən qüvvə təsir edir. Amper qüvvəsi adlanan bu qüvvənin modulu naqildəki cərəyan 
şiddəti, maqnit induksiyası vektorunun modulu, naqilin uzunluğu və cərəyanın istiqaməti 
ilə maqnit induksiya vektoru arasında qalan bucağın sinusu hasilinə bərabərdir: 
=
. 
Məlumdur ki, Amper qüvvəsinin istiqaməti sol əl qaydası ilə təyin olunur. 
Əgər sınaq cərəyanı sahənin induksiya vektoruna perpendikulyar olarsa (sin90° = 1), 
bu cərəyana təsir edən Amper qüvvəsi maksimal qiymət alır: 
=
. 
Bu düsturdan maqnit sahəsinin qüvvə xarakteristikası olan maqnit sahə induksi-
yasının fiziki mənasını aşağıdakı kimi ifadə etmək olar. 

 Maqnit sahəsinin induksiyası vektorial kəmiyyətdir, onun modulu maqnit sahəsinə 
gətirilən sınaq cərəyan elementinə (
∙ ) təsir göstərən maksimal qüvvəni xarakterizə edir: 
=
. 

 Maqnit induksiyası vektorunun istiqaməti olaraq maqnit sahə-
sində  sərbəst dönə bilən maqnit əqrəbinin  şimal qütbünün  
yönəldiyi istiqamət götürülür
 (c)
. 
Maqnit induksiyasının BS-də vahidi tesladır (1 Tl): 
=
= 1
∙
= 1  . 
ARAŞDIRMA  
1 
Maqnit sahəsinin cərəyanlı düz naqilə təsiri
(c) 
(b) 
S 
N 
  LAYİHƏ

---

36 
 

 1 Tesla – elə bircins maqnit sahəsinin induksiyasıdır ki, bu sahə maqnit induk-
siya xətlərinə perpendikulyar yerləşən 1 m uzunluqlu naqildən şiddəti 1 A olan cə-
rəyan keçdikdə ona 1 N qüvvə ilə təsir etsin. 
 Hər bir nöqtəsində  -nin qiymət və istiqaməti eyni olan sahə bircins maqnit 
sahəsi adlanır.  
Maqnit sahəsi üçün superpozisiya prinsipi ödənilir: əgər maqnit sahəsini bir neçə 
cərəyanlı naqil yaradırsa, yekun sahənin induksiya vektoru ayrı-ayrı cərəyanlı na-
qillərin yaratdığı maqnit sahələrinin induksiya vektorlarının həndəsi cəminə bəra-
bərdir: 
=
+
+ ⋯ +
. 
Maqnit sahəsini  əyani təsvir etmək üçün onu maq-
nit induksiya xətləri ilə təsvir edirlər 
(d)
: 

 Maqnit sahəsinin induksiya xətləri – hər bir nöq-
təsinə çəkilən toxunan həmin nöqtədə maqnit induk-
siya vektoru ilə üst-üstə düşən xətlərdir.  
Maqnit  sahənin  induksiya  xətləri  qapalıdır,  onların 
başlanğıcı və sonu yoxdur. 

 Qüvvə xətləri qapalı olan sahəyə burulğanlı sahə 
deyilir. 
Amper  qüvvəsinin  elektrik  ölçü  cihazlarına  tət-
biqləri.  Məlumdur  ki,  elektrik  ölçü  cihazlarının  – 
ampermetr, voltmetr və vattmetrin müxtəlif sistemləri mövcuddur. Bunlar maqnitoelek-
trik, elektromaqnit və elektrodinamik sistemlərdir.  Həmin  sistemlərin  hamısının  iş 
prinsipi maqnit sahəsinin cərəyanlı naqilə təsirinə əsaslanır.  
 Maqnitoelektrik sistemli cihazın iş prinsipi ölçülən cərəyanın keçirici çərçivədən 
keçməsi nəticəsində onun yaratdığı maqnit sahəsi ilə sabit maqnitin qarşılıqlı təsirinə 
əsaslanır 
(e)
. 

 Elektromaqnit sistemli cihazın iş prinsipi ölçülən cərəyanın sarğacdan keçməsi 
nəticəsində onun yaratdığı maqnit sahəsinin bu sahədə yerləşən polad içliklə qarşılıqlı 
təsirinə əsaslanır 
(f)
.  

 Elektrodinamik sistemli cihazın iş prinsipi ölçülən cərəyanın tərpənməz sarğac və 
onun içərisində  fırlana bilən sarğacdan keçdikdə onların yaratdıqları maqnit sahə-
lərinin qarşılıqlı təsirinə əsaslanır 
(g)
.  
 
 
 
 
 
(d) 
(f)
(g) 
(e) 
Fırlana bilən
 
sarğac 
 
Tərpənməz
 
sarğac 
 
  LAYİHƏ

---