37
Məsələni həll edin
• Məsələ 2. Şəkildəki təsvirlərə əsasən
məsələlər qurun və həll edin.
Nəticənin müzakirəsi:
Məsələlərdə nəyi təyin etmək tələb olunur?
Onların həllində nədən istifadə etdiniz?
Elektron resurslardan istifadə etməklə Amper qüvvəsinin həyatımızda tətbiqlərinə aid
maraqlı misallar göstərin.
№
Suallar
Bilirəm
zəif
orta
yaxşı
1
Hansı halda maqnit sahəsi cərəyanlı naqilə təsir etmir?
Niyə?
2
Cərəyanlı naqillə maqnit sahəsinin qarşılıqlı təsirinin
xarakteri nədən asılıdır?
3
Şəkildə sabit maqnit sahə-
sində yerləşdirilmiş cərə-
yanlı çərçivə təsvir
olunmuşdur.
Çərçivənin
tərəflərinə təsir göstərən
Amper qüvvəsinin və
çərçivənin ox ətrafında
fırlanma istiqamətini təyin
edin.
• NƏ ÖYRƏNDİNİZ?
“Amper qüvvəsi” anlayışının xəritəsini qurun.
ARAŞDIRMA
2
TƏTBİQETMƏ
HƏYATLA ƏLAQƏLƏNDİRİN
ÖZÜNÜZÜ QİYMƏTLƏNDİRİN
1
2
3
4
5
N
N
S
S
S
N
LAYİHƏ
38
1.8. MAQNİT SELİ. ELEKTROMAQNİT İNDUKSİYASI HADİSƏSİ
M. Faradey apardığı çoxsaylı təcrübələrin köməyi ilə 1831-ci ildə
müəyyən etdi ki, maqnit sahəsinin dəyişməsi qapalı keçirici
konturda elektrik cərəyanı yaradır.
Qapalı keçirici konturda maqnit sahəsinin dəyişməsi ilə elektrik cərəyanının yaranması
elektromaqnit induksiyası hadisəsi, yaranan cərəyan isə induksiya cərəyanı adlanır.
Dəyişən maqnit sahəsi həmişə ətraf fəzada burulğanlı elektrik sahəsinin yaranması ilə
müşayiət olunur.
Burulğanlı elektrik sahəsi elektrostatik sahədən kəskin fərqlənir:
a) elektrostatik sahəni sükunətdəki elektrik yükü, burulğanlı elektrik sahəsini isə dəyişən
maqnit sahəsi yaradır;
b) elektrostatik sahənin intensivlik xətləri müsbət yükdən başlayır, mənfi yükdə qurtarır –
bu xətlər açıqdır. Burulğanlı elektrik sahəsinin intensivlik xətlərinin nə başlanğıcı, nə də
sonu var; o, maqnit induksiya xətləri kimi qapalıdır.
Rus fiziki Emiliy Xristianoviç Lens 1833-cü ildə induksiya cərəyanının istiqamətini təyin
edən ümumi qaydanı – Lens qaydasını müəyyənləşdirdi:
İnduksiya cərəyanı elə istiqamətə yönəlir ki, onun yaratdığı maqnit sahəsi bu cərəyanı
yaradan xarici maqnit sahəsinin ixtiyari dəyişməsinə mane olur.
Əgər xarici maqnit sahəsi güclənərsə, induksiya cərəyanının maqnit sahəsi onun də-
yişməsini zəiflədəcəkdir. Bu zaman induksiya cərəyanının maqnit induksiyası xarici maqnit
sahəsinin induksiyasının əksinə yönəlir
(1)
.
Əgər xarici maqnit sahəsi zəifləyərsə, induksiya cərəyanının maqnit sahəsi onun dəyiş-
məsinə mane olur, yəni “çalışır” ki, bu sahə zəifləməsin.
Bu zaman induksiya cərəyanının
maqnit induksiyası xarici maqnit sahəsinin induksiyasının istiqamətinə yönəlir
(2)
.
Təbiətin qoynunda turist gəzintisindəsi-
niz. Dostunuza zəng etmək istəyirsiniz,
lakin telefonun enerjisi qurtarıb. Yaxın-
lıqda cərəyan mənbəyi olmadığından
adapter gərəksiz əşyaya çevrilib. Lakin
sizdə hər bir turistə vacib olan
dinamo-
maşın var. Telefonun akkumulyatorunu
dinamo-maşına qoşub dəstəyini bir neçə
dəqiqə fırlatmaq kifayətdir ki, o yenidən
yüklənsin.
Dinamo-maşının iş prinsipi hansı fi-
ziki hadisəyə əsaslanır?
Belə sadə qurğunun tətbiqinə daha
harada rast gəlmisiniz?
(1)
(2)
• KEÇDİKLƏRİNİZİ XATIRLAYIN •
Fizika – 9
LAYİHƏ
39
Elektromaqnit induksiyası hadisəsinin tədqiqi
Təchizat: qalvanometr, çoxdolaqlı sarğac, azdolaqlı kiçik
sarğac, dəmir içlik, sabit düz maqnit, sabit cərəyan
mənbəyi (düzləndirici), birləşdirici naqillər
.
İşin gedişi.
Təcrübə 1. Sarğacı qalvanometrə birləş-
dirib üç halı araşdırın:
a) sabit maqnit sarğaca da-
xil edilir;
b) maqnit sarğac
daxilində fırladılır;
c) maq-
nit sarğacdan çıxarılır
(a)
.
Təcrübə 2. Şəkildə təsvir edilən qur-
ğunu yığın: kiçik sarğacı
qalvanometrə, dəmir içlikli
çoxdolaqlı sarğacı isə düz-
ləndiriciyə qoşub dövrəni
qapayın
(b)
. Kiçik sarğacı
dəmir içlikdə şaquli yuxarı
və aşağı hərəkət etdirdikdə
və sükunətdə saxladıqda baş
verən hadisəni izləyin.
Nəticənin müzakirəsi:
Bu iki təcrübədə hansı
ümumi xüsusiyyətlər
aşkar etdiniz?
Maqnit
və elektrik
sahələrinin qarşılıqlı
təsirləri haqqında hansı
nəticəyə gəldiniz?
Maqnit seli. Bircins maqnit sahəsində qapalı kontur
(çərçivə) yerləşdirilərsə, bu konturun hüdudlandırdığı
səthin S sahəsindən müəyyən
sayda maqnit induksiya
xətləri keçər
(c)
. Həmin induksiya xətlərinin sayı ilə
mütənasib olan kəmiyyət
maqnit induksiya seli və ya
sadəcə
maqnit seli adlanır.
Maqnit induksiya seli (Ф) – ədədi qiymətcə maqnit induksiya vektorunun
modulu, konturun sahəsi və konturun normalı ilə induksiya vektoru arasında qalan
bucağın kosinusu hasilinə bərabər kəmiyyətdir:
Ф =
.
Maqnit seli skalyar kəmiyyət olub mənfi, müsbət və ya sıfıra bərabər ola bilər:
– əgər induksiya vektoru ilə konturun normalı arasındakı bucaq iti bucaqdırsa,
maqnit
seli müsbət, kor bucaqdırsa, mənfidir;
– əgər induksiya vektoru səthə perpendikulyardırsa, yəni səthin normalına para-
leldirsə,
= 0° →
0° = 1 olur və səthdən keçən maqnit seli maksimum qiymət
alır:
Ф =
;
ARAŞDIRMA
1
(c)
(a)
(b)
LAYİHƏ