0f11aztitul(1-7)

54 
 
2.1. METALLARIN ELEKTRİK KEÇİRİCİLİYİNİN ELEKTRON NƏZƏRİYYƏSİNİN 
ELEMENTLƏRİ 
 
  Naqil  –  elektrik  cərəyanını  yaxşı  keçirən  maddədir.  Naqillərə 
aiddir: metallar, elektrolit məhlul və ərintiləri, plazma. Rütubətli  ha-
va, insan və heyvan bədəni də elektrik cərəyanını keçirir.  
  Elektrik  cərəyanının  istiqaməti  şərti  olaraq  naqil  daxilindəki  elektrik  sahəsinin  intensivlik 
vektorunun istiqaməti qəbul edilmişdir. 
 Metal naqillərin elektrik keçiriciliyinin fiziki mexanizmi klassik elektron nəzəriyyəsinin əsas 
müddəaları ilə müəyyənləşir. Bunlar aşağıdakılardır: 
 Metallar – kristal quruluşa malik fiziki sistemdir. Adi halda metal atomları elektronunu itirərək 
müsbət  iona  çevrilir.  Kristal  qəfəsin  düyünlərində  yerləşən  bu  ionlar  müəyyən  tarazlıq  və-
ziyyətləri  ətrafında  rəqsi  hərəkət  edir.  Ona  görə  də  ionlar  metallarda  elektrik  cərəyanının 
yaranması prosesində iştirak edə bilmir; 
 Metaldakı  elektronlar ionlararası fəzada sərbəst hərəkət edir. Ona görə də belə elektronlar 
sərbəst elektronlar adlanır. Müəyyən olunmuşdur ki, metallarda sərbəst elektronların konsen-
trasiyası 
dir;
-
3
28
26
1
10
10
m

 
 Elektrik sahəsi olmadıqda sərbəst elektronlar çoxsaylı toqquşmalar nəticəsində xaotik hərəkət 
edir.  Bu  hərəkət  qaz  molekullarının  nizamsız  istilik  hərəkətinə  bənzədiyindən  metallardakı 
sərbəst elektronlara elektron qazı modeli kimi baxılır; 
 Naqili cərəyan mənbəyinə birləşdirdikdə yaranan elektrik sahəsi sərbəst elektronların xaotik 
hərəkətinə müəyyən istiqamətdə nizamlılıq verir. Bu zaman hər bir elektronun nizamlı hərəkət 
sürəti iki amildən asılı olur: a) ionlarla toqquşmaları sayından; b) elektrik sahəsindən. Naqillərdə 
sərbəst elektronların nizamlı hərəkətinin sürəti çox kiçikdir.
 
 

 
Tarixdən məlumdur ki, skiflər döyüşdə 
həlak olmuş həmvətənlərini böyük tən-
tənə  ilə  dəfn  edirdilər.  Onlar  torpağa 
cənazə ilə birlikdə qiymətli metallardan 
hazırlanmış  çoxlu  miqdarda  bəzək  əş-
yaları da basdırırdılar. Bu səbəbdən son-
ralar skif kurqanları oğrular üçün mən-
fəət mənbəyinə çevrilirdi. Lakin çoxsay-
lı adi kurqan və təpəciklər arasından skif 
kurqanını  necə  təyin  etmək  olar?  Təd-
birli oğrular bu məqsədlə tufan zamanı 
şimşəyin  hansı  təpəciyi  vurmasını  diq-
qətlə  izləyirdilər.  Onlar  hesab  edirdilər 
ki,  şimşək  Yerin  altında  gizlədilmiş 
metalları  “hiss  edir”  və  yalnız  onların 
basdırıldığı yeri vurur.
 
 Şimşəyin qiymətli metalların basdırıl-
dığı yeri “vurmasının” fiziki əsası 
varmı? Fərziyyənizi əsaslandırın.
 
 
 
• KEÇDİKLƏRİNİZİ XATIRLAYIN • 
Fizika – 8 və 9
  LAYİHƏ

---

 
55 
 
 
 
I. Elektrik keçiriciliyi: xüsusi keçiricilik. 
 Elektrik keçiriciliyi (və ya sadəcə: keçiricilik) – maddənin elektrik cərəyanını 
keçirə bilmək xassəsidir. Maddənin bu xassəsi ədədi qiymətcə  xüsusi elektrik keçi-
riciliyi (və ya: xüsusi keçiricilik) adlı fiziki kəmiyyətlə xarakterizə olunur.  
 Xüsusi keçiricilik – ədədi qiymətcə maddənin xüsusi müqavimətinin tərs qiymə-
tinə bərabər fiziki kəmiyyətdir: 
=
1
. (1) 
Burada 
− maddənin xüsusi keçiriciliyi olub BS-də vahidi  
∙
 -dir. 
Xüsusi keçiriciliyin qiymətindən asılı olaraq maddələr 3 qrupa ayrılır: 
1. Naqillər (keçirici-
lər) – xüsusi keçiriciliyi
10 (
∙ )  olub elektriki yaxşı keçirən maddələrdir. 2. Dielek-
triklər – xüsusi keçiriciliyi 
10 (
∙ ) olub elektriki keçirməyən maddələrdir. Dielek-
triklərə aiddir: qazlar, bəzi mayelər (distillə edilmiş su, yağ və s.), şüşə, kauçuk, saxsı və s. 3. Ya-
rımkeçiricilər – xüsusi keçiriciliyi dielektriklər ilə naqillər arasında olan maddələrdir.  Yarım-
keçiricilərə aiddir: germanium, silisium, qalay, bəzi oksidlər və sulfidlər, telluridlər və s. 
II. Metalların elektrik keçiriciliyi. Metallar xüsusi keçiriciliyinə görə iki qrupa 
bölünür: yüksək və zəif elektrik keçiriciliyinə malik metallar (bax: 
cədvəl 2.1
).  
Metalların  elektrik  keçiriciliyinin  klassik  elektron  nəzəyyəsindən  çıxan  əsas 
nəticələr aşağıdakılardır:  
1. Metallar – düyünlərində elektronunu itirən müsbət ionlar olan kristal qəfəsə malikdir. Bu 
ionlar yalnız öz tarazlıq vəziyyətləri  ətrafında rəqsi hərəkət edir. 2. Metallarda vahid 
həcmdəki sərbəst elektronların sayı (konsentrasi-
yası), demək olar, vahid həcmdəki atomların sayı 
qədərdir; məsələn, misdə  sərbəst elektronların 
konsentrasiyası n = 8,5
•
10
28
m
–3
-dür. 3. Sərbəst 
elektronlar kristal qəfəsin bütün həcmində xaotik 
hərəkət edir. 4. Sərbəst elektronlar xaotik hərəkət 
etməklə yalnız ionlarla toqquşur. 5. Sərbəst elek-
tronlar toqquşma zamanı öz kinetik enerjilərini 
tamamilə ionlara verir.  6. Sərbəst elektronların 
hərəkəti Nyuton qanunlarına tabedir.               
7. Metal xarici elektrik sahəsinə  gətirildikdə (onun 
uclarında potensiallar fərqi yaradıldıqda) xaotik 
hərəkət edən sərbəst elektronlar nizamlı hərəkət alır – 
metal naqildə elektrik cərəyanı yaranır.  
 
 
Məsələ 1. Metalda sərbəst elektronların xaotik hərəkət sürətini enerjinin saxlanması qanu-
nuna görə 

=
 düsturuna əsasən müəyyən etmək olar. T = 300 K tem-
peraturunda (otaq temperaturunda) sərbəst elektronların metal daxilində xaotik 
hərəkət sürətini təyin edin (
= 9 ∙ 10
, = 1,38 ∙ 10
/ ). 
Nəticənin müzakirəsi: 
 Sərbəst elektronların metalda xaotik hərəkət sürəti nəyə bərabərdir? 
 Sərbəst elektronların metal daxilində hansı sürətləri böyükdür: xaotik hərəkət sürətləri, 
yoxsa nizamlı hərəkət sürətləri? Fərziyyənizi əsaslandırın. 
ARAŞDIRMA  
1 
Sərbəst elektronların metalda xaotik hərəkət sürəti nəyə bərabərdir?
 
Cədvəl 2.1. 
Bəzi metalların xüsusi müqaviməti 
və xüsusi keçiriciliyi 
Maddə 
,  
∙  
, 
(
∙ )  
Gümüş  
1,47 ∙ 10  
6,8 ∙ 10  
Mis  
1,7 ∙ 10  
5,9 ∙ 10  
Qızıl  
2,22 ∙ 10  
4,5 ∙ 10  
Alüminium 
2,55 ∙ 10  
3,9 ∙ 10  
Volfram 
5,3 ∙ 10  
1,9 ∙ 10  
Platin 
9,8 ∙ 10  
1,02 ∙ 10  
Dəmir 
12 ∙ 10  
8,3 ∙ 10  
Qurğuşun 
20 ∙ 10  
5,0 ∙ 10  
Nikelin 
40 ∙ 10  
2,5 ∙ 10  
Nixrom 
110 ∙ 10  
9,1 ∙ 10  
  LAYİHƏ

---